Opera si gjini

Estetika dhe njeriu

Botuar më 29.XII.2008

Opera në pjesën dërmuese trajton subjekte jetësore që përmban dhe konflikte të mprehta të cilat shtjellohen, kulmojnë e zgjidhen në skenë; fikson tekstin dramatik ku arrihet konkretësia emocionale përmes detajimit psikologjik që krijon e kënduara në skenë

Mr. Ilir Ramadani

Opera si gjini nuk është formë artistike e izoluar, por një degë e teatrit si spektakël dramatik. Ajo është një formë skenike ku ngjarja dramatike transmetohet tek publiku përmes së kënduarës (nga solistët), orkestrës, personazheve të mbështetur në një koreografi, skenografi, dramaturgji operistike. Kritiku i madh rus Serov e përcakton kështu operan: “Një shfaqje skenike në të cilën ajo që ndodh në skenë, d.m.th ngjarja shprehet përmes muzikës së kënduar nga personazhet pjesëmarrës dhe potenciali i orkestrës në rol herë shoqërues, herë dialogues, e herë komentues. Ajo ka të njejtën veçanti sikurse format teatrale: konfrontimin dramatik, dialogun, por që transmetohet përmes muzikës së kënduar, orkestrës, lojës së aktorëve në skenë, dhe personazheve që trajtohen në libretin e vendosur mbi vijën melodike. Kjo veçanti e kësaj gjinie muziko-teatrale, dikton edhe veçantinë e punës së dramaturgut operistik, e cila konsiston në aftësinë e tij për të nxerr në pah rrjedhën zhvilluese të veprimit në muzikë, përmes përdorimit dhe shfrytëzimit të mjeteve dhe mënyrave të ndryshme të dramaturgjisë muzikore. Avantazh i operas si spektakël teatral, është prania e shumë arteve në të, që në mënyrë sintetizuese veprojnë mbi spektatorin: vepron fjala poetike dhe veprimi skenik përmes pjesëve solistike në bashkëveprim me të kënduarin në amsambël e grup koral, vepron muzika simfonike dhe arti koreografik.
Të gjitha këto i japin operas si gjini avantazhe të padiskutueshme, të cilat i nxjerrin asaj në pah atë artifis që drama e folur nuk e ka (njeriu në jetën e përditshme nuk flet duke kënduar), ku ajo vazhdon të jetojë e të tërheq dëgjues e spektator dhe kjo sepse: opera në pjesën dërmuese trajton subjekte jetësore që përmban dhe konflikte të mprehta të cilat shtjellohen në skenë, kulmojnë me zgjidhjen në skenë. Si gjini teatrale, dramaturgjia operistike i nënshtrohet disa ligjeve analoge me ato të dramës letrare dhe kino-dramaturgjisë. Përmes kësaj tërësie dhe atij teksti të kursyer letrar, i cili vendoset mbi një muzikë ekspresive që zbulon thelbin emocional të asaj çka thuhet, e që këndohet e interpretohet skenikisht (edhe sepse më plastike) të një parti orkestral që mbështet e fuçizon atë që shqiptohen aktori, këngëtari, arrihet që në radhë të parë muzikalisht të transmetohen tek publiku drama të mëdha jetësore, koncentrate emocionale të atyre dramave, të cilat fjala e vetme nuk arrin t’i transmetoj në detaje. Libreti është baza letrare e dramës muzikore, pra e operas. Ai shtjellohet kryesisht në vargje, ndërsa rrallë herë edhe prozë.
Nga ana e tyre libretët mund të jenë shtjellime të mbështetura mbi vepra të njohura letrare (dhe kjo ka qenë një preferencë e kompozitorëve opereistë, por në asnjë mënyrë libreti nuk mund të quhet një gjini e pavarur poetiko - dramatike. Ka ekzistuar një lidhje imtësisht e ngusht dhe e ndërsjellëta në mes të kompozitorëve (si në fazën e krijimit të veprës së tyre, ashtu edhe gjatë realizimit muzikor), por ndonjëherë kompozitorët edhe vetë kanë qenë libretistë të veprave të tyre. Si dramë teatrale, opera shtjellohet brendave akteve, skenave, ku konflikti zhvillohet në kohë, brenda specifikës përkatëse të çdonjërit prej tyre: të fjalës, veprimit skenik të aktorëve, skenografisë, muzikës me të cilën preferohet idea e veprës dramaturgjike të fjalës e lojës aktoreske, por edhe të efekteve pamore e manovrimet me mjediset e sfondit shoqëruese muzikore në realizimin e dramaturgjisë së operës. Gjithashtu orkestra luan rol mjaftë të rëndësishëm, e cila është e vendosur në aspekt polemizues dhe i shumë planësh. Përmes potencialit të saj (pjesë e rëndësishme e dramaturgjisë muzikore të operas), dramaturgut operist i krijohet mundësia të krijojë veprimin dyplanësh. Orkestra mban një pjesë të rëndësishme të peshës dramaturgjike të operas, të cilës i besohet jo vetëm shoqërimi e mbështetja e shtjellimit vokal, por edhe pjesëve hyrëse, universale që në opera të veçanta arrijnë përmasa simfonike.
Ajo e realizon këtë funksion përmes mundësive të mëdha që ajo disponon: potencialin orkestral që shtrihet përmes llojeve të instrumenteve në të gjithë hapësirën katër-oktavëshe diapazonale, shumëngjyrëshmërinë e timbreve (harqe, dru, tunxh) llojllojshmëri e letërsi etj. Në saje të kësaj mundësie, autori i operas mund të përçoj tek spektatori dëgjues nëntekstin emocional të veprimit, ku artifisi ndikon drejtpërdrejt në emocionin e spektatorit. Në dramaturgjinë operistike janë figurat muzikore që bëhen më të rëndësishme e që kthehen në faktorë veprues në transmetim tek spektatori i idesë së veprës operistike. Janë ato që mbi bazën e libretit, ku detajohet subjekti, dramës operistike, përbëjnë përmbajtjen tërësore intonative të operas, e cila shtjellon subjektin në muzikë. Në operë materialet muzikore transmetohen përmes këngëtarëve artifis, solist, korit mix (varësisht prej përmasës së saj), orkestrës, koreografisë, tekstit poetik etj. Opera e aprovoi veten si gjini vokalo-skenike që në vitin 1607 (edhepse përpjekjet e para për të krijuar operën u bënë shumë më herët tek kinezët në shek.XII, e cila nuk e kishte efektin e saj që aprovohet në shek. më vonë). Kërkimet për mënyra të reja të trajtimit të mjeteve shprehëse të harmonisë, të melodisë, veçanërisht orkestracionit e fuçizimit të orkestrës, sollën fillimisht simfonizimin e operas, e më pas ndërtimin e planeve dramaturgjike muzikore.

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Joserioziteti e dëmtoi Korin dhe Filarmoninë - Operën e Kosovës

Estetika dhe njeriu

Botuar më 15.XII.2008

Serioziteti është ilaqi më i preferuar për t’iu shmangur të dëmshmës. Koncerti u dirigjua nga një njeri me mjaft vlerë, me një diapason të gjërë artistik, por artistët kosovar ishin të tejkënaqur me atë që e shpasolën, duke u bërë pjesë e një gjenerate që nuk kanë kapacitet të krahasohen me solistët e vendeve tjera (me përjashtin të një pakice prej tyre)

Mr. Ilir Ramadani

Arti nuk ka gojë, por ka gjuhë specifike, ai të bënë të ndieshëm dhe të prek në instiktin njerëzor. Qasja e drejt artistike e begaton jetën e njeriut gjatë rrugëtimit nëpër sfidat e jetës, duke krijuar një përkufizim dhe filozofi të qartë për kulturën dhe rëndësinë e saj. Muzika është art kohor që përcjell tek publiku emocione të atilla që nuk mund të përqohen përmes arteve tjera (sepse gjenë rrugën e depërtimit shumë më lehtë dhe me pak vështërësi). Këto emocione kësaj radhe tek shtresa intelektuale i përcolli Kori dhe Filarmonia - Opera e Kosovës, me përformim para publikut prishtinas, të një nivel jo të kënaqshëm estetik. Faktor kryesor që e bënë një paraqitje të suksesshme, është qasja e duhur dhe e drejt ndaj artit dhe shtresës intelektule, që ata mos ta ndiejnë veten e tyre të fyer. Performimi dha një pasqyrë të një nivel të ultë të individëve që performuan (si atyre vokal, gjithashtu edhe instrumental). Së pari ishte një vetkënaqësi nga ana e solistëve, që është një gjë e dëmshme për ta, por edhe për ngritjen e tyre artistike ne të ardhmën (sepse mund të performosh çdo ditë e të mos jesh në nivel të barabart me artistët e cilitdo vend tjetër).

Ne vetën kënaqemi e kënaqemi. Urojmë njëri - tjetrin pa e lodhur kokën me të vërtet se si ishte paraqitja jonë (dhe vallë këtë e bëjmë nga mos azhurimi dhe ndjenja për të bukurën në art). Nga vetkënaqësia kemi vetëm dëme e asesi nuk jemi real dhe të përgjegjshëm. Serioziteti është ilaqi më i preferuar për t’iu shmangur të dëmshmës. Punë, angazhim, seriozitet dhe me përkushtim, por pa vetkënaqësi të tepruar mund të arrijmë atë që bota e qytetëruar e ka arritur me shekuj. Edhepse koncertin e dirigjoi një njeri me mjaft vlerë, me një diapazon të gjërë artistik, me një shpirt të madh prej artisti, i cili koncertoi nëpër shumë vende të botës, por kësaj radhe nuk pati rastin që të bëjë gjënë më të mirë dhe e dini pse? Sepse artistët kosovar ishin të tejkënaqur me atë që e shpasolën, duke u bërë pjesë e një gjenerate gati të dështuar (me përjashtin të një pakice prej tyre). E themi këtë sepse vetëm krahasimi të jep mundësinë më të mirë për të qenë pjesë e një rendi me vlerë estetike. Solistët kosovar duhet të jenë vetkritik, e mos të paraqiten me shumë vetkënaqësi, e pak seriozitet, sepse e fyejnë veten dhe të tjerët. Neve na mungon shumëçka që botës së qytetëruar nuk i mungon.

Atëherë duhet të parashtrohen disa pyetje. Çka i mungon njerëzve në Kosovë? Pse nuk kemi seriozitet? Pse vetëm i marrin gjërat shkel e shko? A me të vërtet na duhet një riformim edukativ?

Këtyre pyetjeve mund t’i përgjigjemi me shumë pak fjalë. NA MUNGON KULTURA PËR PUNË. Vetëm atëherë kur jemi në gjendje t’i përballojmë me sukses kërkesat estetike, do të bëhemi për lakmi. Pika më e diskutueshme e koncertit, ishte paraqitja tejet e dobët e korit të Filharmonisë së Kosovës. Kjo i dha një imazh të zbeht këtij evenimenti të organizuar për nder të festës së vitit të ri. Një gjë është e qartë, se nuk mungojnë kuadrot solistik (përveq atyre instrumental), por me ta duhet të punohet e të punohet, pa ndonjë lëvdat të tepruar, sepse performimi i tyre e tregoi të kundërtën e asaj që jemi mësuar ti dëgjojmë. Performime të tilla ndoshta nuk do të kemi në të ardhmën, sepse me të vërtet i kemi kaluar të gjithë kufijt e artit dhe këtë e kemi bërë për së mbrapshti, duke i dhënë vetes një komoditet, ndërsa po ta kthejmë shikimin kah e vërteta reale, atëherë…

A mundemi ne të jemi në hap me vendet tjera? Kjo mbetet të shihet në të ardhmën.


(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Program artistik i mitrovicasëve në Prizren

Estetika dhe njeriu

Botuar më 04.XII.2008

Ajo që duhet të na jep një shtytje dhe të na tregoi rrugën e duhur të artit, është vullneti, angazhimi, serioziteti në secilën pjesë ku mund të tregojmë vlerat tona. Kori ishte mjaftë profesional (në suaza të shkollave të mesme), duke i shpalosur vlerat me një mjeshtri që ndriqoi porësi një llampë me rreze të qarta ndriquese.

Mr. Ilir Ramadani

Prizreni është vend i traditës muzikore dhe i përshtatshëm për të shpalosur programet e veta muzikore të gjithë ata që me të vërtetë merren me zhvillimin kulturor në vend, duke bërë të mundur orientimin e drejtë të komunitetit e në veqanti brezit të ri. Kjo është edhe një sinjal i qartë për këtë qytet që e ka humbur ekuilibrin dhe energjinë që e kishte dikur në përgatitjen e programeve (me të cilat ishin në hap të mirë) për të qenë gjithmonë të gatshëm për edukimin dhe ngritjen kulturore në vend. Bashkëpunimi në mes njerëzve është i domosmoshëm në të gjitha segmentet e jetës të çdo niveli profesinist e amator.
Ky bashkëpunim sjell në skenë shumë talent që janë të pa përvojë. Sa më shumë të kenë paraqitje skenike nxënësit dhe studiuesit e ri, aq më tepër do t’u shtohen ndjenjat për artin dhe muzikën. Freskia që sollën me vete nxënësit e Mitrovicës në Prizren, ishte e një rendi të krijimit të shëndosh të atyre që i janë përkushtuar artit muzikor. Fillimi i një lidhje të ngushtë emocionale mes të rinjëve është edhe qëllimi i shkëmbimit të përvojave individuale dhe kolektive, meqë muzika e shëndrron njeriun në unifikues të raporteve shpirtërore me të tjerët.
Programi ishte me një rëndësi për të dya palët, edhe të atyre që kishin ardhur për t’i shpaluar vlerat e tyre, gjithashtu edhe të mikërpritësve për të vënë veten e tyre në sprovë. Këto programe shkollore janë një mundësi e mirë për të krahasuar secila shkollë nivelin e saj karshi shkollave tjera, e kur flasim për shkollën e muzikës së Prizrenit (që është shkolla e parë e muzikës e themeluar në Kosovë), atëherë duhet pasur parasysh se gjeneratat e para ë ndritura të muziktarëve në vendin tonë, dolën pikërisht nga kjo shkollë.
Ndër pikat e shfaqura që duhen të theksohen, ishte paraqitja e korit të shkollës, që me mjaftë profesionalizëm (në suaza të shkollave të mesme), me të cilin është bërë një punë e ezauruar (me të gjitha elementet e nevojshme muzikore në paraqitjen e një kori) ku ai ndriqoi porësi një llampë me rreze të qarta ndriquese.
Kjo tregon në seriozitetin dhe përkushtimin e njerëzve profesionist që japin kontributin e tyre në afirmimin dhe ecjen drejt rrjedhave të zhvillimit kulturor. Pika tjetër e admirueshme padyshim ishte formacioni i orkestrës me parte të harmonizuara për të dhe që krijoi një atmosferë të këndshme, ku njëkohësisht do të ishte shembull adekuat edhe për shkollat tjera që të formojnë orkestra të të rinjëve.
Përshtypja e pëgjithshme ishte: ndjekje e hapave profesioniste dhe mishërimi me artin muzikor. Ajo që duhet të na jep një shtytje dhe të na tregoi rrugën e duhur të artit, është vullneti, angazhimi, serioziteti në secilën pjesë ku mund të tregojmë vlerat tona, e jo t’u jepen hapësirë atyre që janë dilitantë dhe të etshëm për karrierë dhe për të qenë të famshëm (duke shkaktuar një indinjatë të thellë tek profesionistët e vërtetë).
Kosovës i mungon një festival i koreve, si atyre amatore po ashtu edhe atyre profesioniste, i cili do të ishte shtytësi më i denjë për të ardhur deri te kualitati i performimeve korale dhe kështu do të krijohej një traditë e shëndosh e gjetjes dhe vërjes në pah të vlerave të mirëfillta muzikore. Shpresojmë që institucioneve kosovare do t’u shkoj në mend që të jenë të gatshëm të kontribuojnë në ripërtritjen e një fesitvali të tillë që me të vërtetë do të ishte një segment i artë dhënë zhvillimeve kulturore artistike në Kosovë. Vetëm me një bashkëpunim dhe bashkëveprim adekuat do të jemi në gjendje të tejkalojmë vështërësitë në përgatitjen e gjeneratave të reja që në të ardhmën do të jenë bartësit e zhvillimeve kulturore në vend.

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Shpalosje e vlerave të mirëfillëta

Estetika dhe njeriu

Kuptimi i saktë i gjuhës muzikore është një lloj kriteri profesionist për të ndarë artin nga jo arti; artistët profesionistë nga ata amatorë e diletantë dhe artistët e mëdhenj nga artistët e zakonshëm dhe të përditshëm. Atëherë kur shpalosen vlerat e vërteta artistike – mund të kemi numër të mjaftueshëm të atyre që me të vërtet dinë ta dallojnë artin nga jo arti.

Mr. Ilir Ramadani

Jo rrallë herë në Kosovë mund të jepen ngjarje të tilla që të lënë pështypjen e një pune të vlefshme dhe adekuate, ku edhe shtresa intelektuale nuk është e përjashtuar. Kjo pikërisht për faktin se individët që kanë pozita të caktuara në mjedisin kosovar, na lënë hapësirë të pamjaftueshme për të qenë pjesë e evenimenteve dhe vlerave të vërteta artistike. Vetëm atëherë kur jemi të gatshëm që të akceptojmë artin muzikor - vlerat e vërteta të tij, mund të ngritemi në një shkallë të duhur – karshi vendeve tjera që lëvizin me shpejtësi konstante. Krahas zhvillimeve politike në vend, këtë javë Prizreni ishte i privilegjuar që në skenën e saj të performojë edhe Kori i Filharmonisë së Kosovës. Jo vetëm kur kemi koncerte të ndryshme argëtuese, sallat janë plotë, këtë e dëshmoi më së miri koncerti i radhës i shfaqur në Kishën Katolike “Zoja Ndihmëtare” nga Kori i Filharmonisë së Kosovës. Atëherë kur shpalosen vlerat e vërteta artistike – mund të kemi numër të mjaftueshëm të atyre që me të vërtet dinë ta dallojnë artin nga jo arti.
Muzika do të shfaqej si arti i modelimit emocional të tingullit dhe si hapësirë e pakufishme e marrëdhënieve të panumërta të tij me tinguj të tjerë, por edhe me gjendje të tjera reale të materies. Kuptimi i saktë i gjuhës muzikore është një lloj kriteri profesionist për të ndarë artin nga jo arti; artistët profesionistë nga ata amatorë e diletantë dhe artistët e mëdhenj nga artistët e zakonshëm dhe të përditshëm. Arti muzikor nuk është vetëm zbavitje, por roli i tij është multidimensional në hapësirën dhe atmosferën artistike. Në njërën anë është emocional (që të bënë të ndieshëm, të prek në instikt) dhe të bënë pjesë të tij në mënyrë të pavetëdijëshme dhe në anën tjetër, unin e secilit individ e konverton në ne. Pasqyrimi i së bukurës në art arrihet përmes shumë elementeve krahasuese, por çelësi për realizimin e saj, pa dyshim është mjeshtria. Këtë e argumentoi me një shkëlqim të një niveli të lartë estetik - mjeshtri i madh, kompozitori dhe dirigjenti ynë – Rafet Rudi. Realizimi mjeshtëror i veprave korale paraqiti njërin ndër segmentet estetike të shkëputur prej monotonisë artistike që e ka kapluar njërin ndër qytetet më të vjetëra të traditës muzikore në Kosovë - Prizrenin.
Veprat e shfaqura me mjeshtri dhe azhurim të theksuar nga ana e dirigjentit, të japin një leksion të duhur në përgatitjen, performimin e korit dhe mundësinë reale që të jesh sa më afër njerëzve që me të vërtet e meritojnë një respekt të veçantë. Të performosh me vepra korale që me të vërtet kërkojnë azhurim dhe energji të theksuar (sepse rëndësia e tyre është ekuivalente me thënien që muzika në thelbin e saj është vokale), duhet një seriozitet dhe përkushtim profesional. Në kaosin e zhvillimeve kultorore në vend, drita po fillon të jep sinjalet e një akomodimi edhepse duhet të bëhet shumë në ngritjen e vetëdijës së komunitetit kosovar për vlerat estetike. Filharmonia – Opera e Kosovës është institucioni më i lartë artistik, dedikuar artit dhe ngritjes profesionale të individëve. Prandaj nuk duhet të mungojë mbështetja adekuate për një institucion të tillë që me të vërtetë i nevoitet Kosovës.
Megjithatë, vlen të ceket se nuk duhet të jemi të kënaqur me arritjet tona në aspektin artistiko - kulturor, por duhet të jemi kërkues ndaj vetvetes, ndaj atyre që me të vërtet janë pjesë e artit të mirëfilltë, që të bëjnë përpjekje maksimale në avancimin dhe ngritje estetike deri në piadestal.

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

E bukura në art

Estetika dhe njeriu

E bukura si kategori estetike të prek në emocion dhe krijon ndieshmëri, sensibilitet, e ndodhur në çdo cep të sferës materiale dhe asaj jomateriale, në botën universale të artit. Me të bukurën në art kuptojmë një vendosje të pakontestueshme të harmonisë, të pjesëve përbërëse të saj dhe të masës

Mr. Ilir Ramadani

Arti muzikor historikisht është ndër predispozitat primare të arritjeve intelektuale të njeriut – pjesë e rëndësishme e ndryshimeve dhe orientimit spirtual - estetik. Gjendja e përgjithshme artistike evoluoi ndër shekuj duke u bërë pjesë e rëndësishme e artit nëpër kohor. Muzika është art kompleks (gjuha muzikore është abstrakte për tu konkretizuar) e përbërë prej komponenteve dhe pjesë përbërëse e kategorive estetike. Muzika paraqet modelimin intelektual me bazë të shprehurit spirtual - produkt i imagjinatës dhe mjeshtërisë. Bota e artit është e kategorizuar përmes dukurive dhe fenomeneve përcjellëse. Prof.Dr.Fatimir Hysi thekson: Kategoritë estetike janë bashkësi dukurish të ngjajshme, të cilat u përkasin sferave materiale, por edhe atyre jomateriale e që krijojnë për dhjedhojë, një pamje unike të botës estetike. Në aspektin estetik, dukuritë estetike janë të renditura dhe të klasifikuara sipas estetëve - mendimtarëve – filozofëve në pikëpamje të ndryshme. Njëri ndër estetët i cili dha një ndër kategorizimin më të saktë është esteti francez Sharl Lalo në librin e tij “Nocione të Estetikës“, i cili thekson: janë tre grupime të mëdha të cilët karakterizohen sipas cilësisë dhe shkallës së harmonisë që zotërojnë përbërësit e tyre.
Në rend të parë janë dukuritë e një harmonie të poseduar, dhe këtu nënkupton: “të bukurën”, “të madhërishmën”, dhe “graciozën”. E bukura si kategori estetike të prek në emocion dhe krijon ndieshmëri, sensibilitet, e ndodhur në çdo cep të sferës materiale dhe asaj jomateriale, në botën universale të artit. Forma në të cilën paraqitet e bukra në art mund të jetë e ndryshme për nga karakteri dhe reflektimi në të cilën gjendet në mënyrë statike apo edhe vepruese. Por, megjithatë me të bukurën kuptojmë plotësim e të gjitha segmenteve pa defekteve të mundshme (krijim artistik që bëhet me një zhvillim të masës e formës dhe e cila si rrjedhojë ka përceptimin tonë) që ndodhin në një trajtë të shtruar apo edhe të hijezuar. Niveli i saj është evident vetëm atëherë kur bëhet krahasimi me të shëmtuarën, e cila vije si pasojë e deformimeve të vazhdueshme në art dhe në krijimtarinë estetike. E bukura shërben për të ngrohur mendjen (krijimin e një atmosfere spirtuale) që megjithatë do t’i shërbej gjendjes tonë emocionale dhe butësisë që krijonë me paraqitjen e saj në mendjen e njeriut. Me të bukurën në art kuptojmë një vendosje të pakontestueshme të harmonisë, të pjesëve përbërëse të saj dhe të masës. E bukura është në gjendje të shfaqet përditë dhe në çdo kohë, në forma të ndryshme: vepruese dhe statike.
E bukura si kategori estetike është e varur nga një sërë faktorësh: simetrisë, emocionit, masës, ndjeshmërisë, ekuilibrit, harmonisë, etj. Harmonia e së bukurës është në gjendje të sjellë kënaqësi të rendit kryesisht intelektual dhe bëhet e pranishme në jetën e njeriut në mënyrë të natyrshme. Sipas Prof.Dr.Fatmir Hysi: Çfarë është e bukur në një gjini të caktuar, mund të mos jetë e tillë, për më tepër, mund të jetë e shëmtuar në një gjini tjetër; çfarë e bënë të bukur përfaqësimin e përsosur të një gjinie, mund të mos e bëjë të tillë atë të një gjinie tjetër. Nëse e krahasojmë një luan (me të gjitha tiparet e një kafshe - mbret) me bukurinë e kurorës së qafës së tij, me muskuj të theksuar dhe të nxjerr jashtë, me karakterin e një sunduesi të xhunglës, me një lule shumëngjyrëshe e cila ka një aromë të ëmbël dhe freskuese për tërë pallatin ku jetojmë ne, atëherë nuk mund të themi se luani apo lulja (cilido prej tyre) paraqesin të bukurën apo të shëmtuarën në art. Secili në gjinin e vet (luani në gjinin e kafshëve, si dhe lulja në gjinin e luleve), paraqesin të bukurën dhe karakterin e të bukurës në art. Raporti midis tyre tek njeriu sjell kënaqësinë e llojit të vet tek shqisat tona.
E bukura kudo e ndodhur (në veprimet e njeriut apo në natyrë) krijon situatë emocionale, të ndieshmërisë, të butësisë ndaj veprimit apo joveprimit (statikë), dhe në mendjen e njeriut sjell freski ku krijohet një marrëdhënie shumë e ngushtë në mes njeriut si qenie njerëzore dhe të bukurës – kategorisë estetike. Shtrimi i situatave estetike bëhet atëherë kur përdorim terminologjinë adekuate estetike e jo duke qenë jashtë kësaj përbërje. P.sh. “Vajza është e mirë”? Çka mendoni për këtë situatë estetike? Në këtë rast nuk kemi të bëjmë në asnjë mënyrë me paraqitjen e një situate estetike apo me vlerësim të një situate estetike. “Vajza” është qenie njerëzore me të gjitha tiparet e saja prej një figure që ngjall emocion (në mënyrë institktive sjell këtë emocion). “Është” – paraqet gjendjen e saj fizike momentale. “E mirë” – është veprimi i saj i tërësishëm. Dhe me të vërtetë në këtë rast nuk kemi thënë asgjë, apo më mire të themi nuk kemi paraqitur aspektin estetik. Ndërsa ku themi “Vajza është e bukur apo e shëmtuar” kemi paraqitur një situate estetike, ku janë cekur të gjitha raportet të harmonisë, ku vet harmonia mbetet të jetë situatë estetike e krijuar nga këto raporte e cila krijon edhe pamje të pakomentueshme të kënaqësisë që të jep situata estetike.
Vetëm atëherë kur trajtojmë dhe parashtrojmë probleme apo situata estetike jemi në trajtim të mirëfilltë të aspektit estetik. E bukura të ngacmon, të prek në emocion, të sjell rehati shpirtërore, dhe të bukurën e hasim në veprën e artit dhe në krijmin dhe zhvillimin e ndjenjës për të bukurën, është e domosdoshme që së pari veprat e artit të kenë vlera estetike. Në sensibilizimin e njeriut nga vlerat e së bukurës, mendja dhe intelekti, është frymëzuar nga tiparet e ndjeshmërisë që sjell qysh në hap të parë – në momentin e paraqitjes së saj. E bukura - pjesë e kategorisë së rendit të parë estetik, sjell kënaqësi në përjetimin dhe sjell me veten e saj një sërë elementesh që të bëjnë të ndihesh i kidnapuar – për shkak të vlerës që përmban në esencën fillestare.

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Zëri i Kosovës - Nexhmije Pagarusha

Estetika dhe njeriu

Botuar më 15.X.2008

Nexhmije Pagarusha u ngrit në piadestalin më të lartë të artistëve shqiptar, duke simbolizuar njëherësh shkëlqimin e një këngëtareje të madhe në të gjitha trojet shqiptare. Interpretimi i Bareshës, ishte një mjeshtri e përkryer, duke dal në pah vlerat vokale muzikore (pikërisht mjeshtria është çelësi i suksesit) të një shpirti të madh prej artisteje.

Mr. Ilir Ramadani

Në artin muzikor shqiptar lanë gjurmë të pashlyeshme shumë këngëtarë dhe kompozitorë që falë aftësive të tyre (azhurimeve muzikore dhe vokale - interpretuese) arritën të jenë faktorë kryesor në mbajtjen gjallë të muzikës popullore shqiptare artistike dhe përmes tyre u avancua dhe mori hov zhvillimi i kulturës shqiptare. ?Qëllimi i njeriut në jetë është që brenda segmentit kohor që lind dhe vdes, të fikësoi atë që nuk vdes kurrë?. Dhe këtë qëllim e përmbushi me përpikëmëri legjenda e gjallë e muzikës shqipe ? Nexhmije Pagarusha. Gjenialiteti i saj u vu re qysh në paraqitjet e para, me një formim vokal madhështor, duke krijuar individualitetin e saj përmes mjeshtrisë së madhe për të bërë me lehtësi gjërat të cilat të tjerët do të ishin munduar gjatë dhe nuk do arrinin realizim estetik muzikor, duke u shëndrruar në ikonën e muzikës shqiptare. Diva e muzikës shqiptare dha shembullin më të mirë të një artisteje me intelekt të veçant, me një aftësi të jashtëzakonshme intepretuese që nuk kishte vetëm muzikalitetin në arteriet e saja, por atë e përcolli me azhurim të thellë si në muzikën popullore, poashtu edhe në atë klasike. Ajo është shquar me interpretime bravuroze, duke i përmbushur të gjitha dimensionet dhe kërkesat e artit muzikor (artit të të kënduarit), duke krijuar imazhin e një solisteje me kapacitete të jashtëzakonshme në paraqitetjet skenike. Përmes saj u krijua një imazh i ri për popullin, kulturën dhe vlerat e vërteta estetike të muzikës artistike shqiptare, e cila gjatë interpretimeve skenike bëri të mundur shpalosjen, ndriqimin dhe vërjen në pah të vlerave estetike të artit shqiptar. Ishte përfaqësuesja më e denjë e popullit shqiptar dhe kulturës së tij për një kohë të gjatë në impakt me kulturat e vendeve tjera, duke u bërë kështu figurë e ndritur në historinë e popullit shqiptar, e cila meriton një respekt dhe trajtim të veçant institucional. Trajtimi adekuat do të ishte përkujdesja institucionale, ndarja e një çmimi kulturor me emërin e saj, si dhe shfrytëzimin maximal të përvojës dhe talentit të saj në aspekt të krijimit të gjeneratave të reja muzikore. Ajo përmes të kënduarit ndriçoi thesarin e pashtershëm tradicional, dhe përmes këngës u shëndërrua në margaritar të vërtet të kombit shqiptar. Artisti e regjisori i mirënjohur shqiptar, Pirro Mani, thekson: ?Talenti është si prushi që rri poshtë hirit të vatrës. Duhet ta fshish, ta pastrosh që të shkëlqej si një margaritar i madh?. Këtë e shfrytëzoi me plotë mjeshtri burri i saj, kompozitori i madh, Rexho Mulliqi i cili duke vlerësuar saktësisht aftësitë vokale të së madhës Nexhmije Pagarusha, kompozoi veprën e artit të quajtur Baresha, ku ajo shkëlqeu në intepretimin e kësaj vepre në aspekt estetik, me bazë harmoninë tradicionale (pikërisht Baresha është një ndër kryeveprat e interpretimit të saj artistik, e cila ishte një mundësi e shkëlqyer për t?i parë me të vërtetë vlerat vokale dhe muzikalitetin e saj). Me këtë interpetim, Nexhmije Pagarusha u ngrit në piadestalin më të lartë të artistëve shqiptar, duke simbolizuar njëherësh shkëlqimin e një këngëtareje të madhe në të gjitha trojet shqiptare dhe jashtë tyre. Ajo gjatë interpretimeve të saja e ndjeu këngën, komunikoi me publikun pikërisht përmes këngës dhe atë e bëri mjetin më të fortë intelektual me bazë sferën spirtuale, duke depërtuar emocionalisht thellë tek të gjithë artdashësit e këngës shqipe. Artisti është identifikus, pjesë e botës së madhe të artit, ku përmes mjeshtrisë së tij shpalos vlerat e veprës së artit dhe kur flasim për Nexhmije Pagarushën, kemi të bëjmë me një artiste të përkryer, me dimensione dhe horizonte të gjëra artistike estetike, me një shëmbëlltyrë dhe figurë që shëndrit në botën e artit universal shqiptar. Bashkëpunimi dhe koordinimi i saktë, i imagjinatës dhe mjeteve realizuese estetike, i asaj pjese organike në mes të kompozitorit dhe interpretuesit, i mendjes dhe shpirtit, i realizimit të të gjitha kërkesave estetike, ngjall ndjenjën e së bukurës në art dhe këtë e kanë arritur Rexho Mulliqi Nexhmije Pagarusha e Rifat Kukaj në veprën e artit "Baresha", duke u vendosur lartë në krijimtarinë artistike shqiptare. Diva e muzikës shqiptare është e papërsëritshme (vetëm veprat që lansojnë një mesazh universal janë të papërsëritshme), multidimensionale, me horizont të gjërë muzikal, me një formim shpirtëror të rrallë, duke begatuar jetën artistike dhe pikërisht ishte ajo që mbajti gjallë vite të tëra muzikën shqiptare, duke lënë gjurmë të pashlyeshme në kujtesën dhe artin muzikor shqiptar, përmes gjuhës dhe komunikimit në skenat kombëtare dhe ato ndërkombëtare. Nexhmije Pagarusha është në rangun më të lartë të artistëve të cilët intepretojnë vepra të zhanreve të ndryshme dhe këtë e bëjnë me shumë sukses. Ajo talentin e saj e zbuloi edhe në interpretimin e veprave klasike të kompozitorëve të mëdhenjë botëror të përkthyera në shqip: të Bethoveenit, Puçinit, Verdit, etj. Por, talenti i saj nuk mbaroi vetëm me këngën. Ajo botës së artit i dha kontribut edhe në një sferë tjetër - në sferën e aktrimit dhe atë ia doli me shumë sukses, si në film, po ashtu edhe në teatër, duke i treguar aftësitë e saja për botën e artit. Fatkeqësisht edhepse sot kemi shumë këngëtarë të cilët janë shkolluar dhe vazhdojnë të shkollohen brenda trojeve shqiptare dhe jashtë tyre (si në ato evropiane dhe botërore), nuk po shohim talent të cilët do ta zëvendësojnë atë si këngëtare dhe njëkohësisht të kemi performime bravuroze estetike. Kjo më së miri u vërejt në Gala Koncertin e organizuar për nder të 75 vjetorit të lindjes së Nexhmije Pagarushës, ku performimi i disave prej interpretuesëve ishte aq i zbehtë, i plogshtë, pa emocion, duke intepretuar në mënyrë amatoreske, edhepse janë duke studiuar nëpër fakultete të muzikës, madje edhe në shkallë të tretë për solo këndim. Kjo tregon më së miri për gjenialitetin dhe papërsëritshmërin e Nexhmije Pagarushës, figurës madhështore të saj në botën e artit shqiptar.

(Autori është magjistër i estetikës dhe publicistikës)

Zhvillimet muzikore pas vitit 1999

Estetika dhe njeriu

Botuar më 29.IX.2008

Interesi personal ishte parimi kryesor dhe u vu në rend të parë, duke mos pasur asnjë kriter (apo me një nivel shumë të ultë human) se si dhe në cilin drejtim do të kontribuojnë këta individ për të reflektuar në një komunitet që ka kulturë shekullore. Madje, madje edhe televizionet dhe radiot shpërthyen me fjalë miradie për programet e tyre pa pasur arsye dhe dobi shoqërore.

Mr. Ilir Ramadani

Kosova pas vitit 1999 u përball me një mori evinimentesh negative, si nga sfera politike, sociale, me krizë ekonomike dhe me një mish - mash kulturor. Në këtë drejtim pati edhe ngjarje muzikore që erdhën së bashku me lirinë e vendit dhe mënyrën e re të të menduarit për njeriun artdashës, ku shpërthyen një mori ngjarjesh kulturore vend e pa vend (pa pasur përgjegjësi askush se çfarë niveli janë këto ngjarje), qoshe më qoshe, madje edhe në instancat më të larta artistike. Interesi personal ishte parimi kryesor dhe u vu në rend të parë, duke mos pasur asnjë kriter (apo me një nivel shumë të ultë edukativ dhe human) se si dhe në cilin drejtim do t’i kontribuojmë kësaj sfere të këtij komuniteti që ka kulturë shekullore. Keqinterpretimet në radhë të parë ishin sinjali më i qartë për zhvillim të hovshëm “artistik”. sepse rol të rëndësishëm në art luan intepreti dhe të menduarit interpretues. Pati shpërthime materialistësh të fuqishëm duke i dhënë përparësi materializmit e jo anës shpirtërore intelektuale, për ta sjell kulturën para aktit të kryer, edhepse nuk kishin ndonjë informacion se si do të duhej të zhvillohej kultura në vend, ata dhanë një shembull të njeriut depërtues (duke përdorur brrylat) dhe atë ia mundësoi shoqëria e lodhur nga vuajtjet dhe shtypja disa vjeçare. Përderisa kultura në vendet e zhvilluara ecën me hapa të sigurtë duke paraqitur vepra të një niveli shumë të lartë artistik, tek ne mbretëroi një dozë e mashtrimit dhe e manipulimit me vet shoqërinë kosovare. Humbi harmonia tradicionale dhe zhvillimi në masë, që do të ishin koherente me veprat e një niveli të lartë artistik, me një bërthamë të shëndosh estetike. Në fillim nisin t’iu shmangen rregullave të traditës dhe filloi koha e eksperimentimeve duke përdorur elemente nga më të ndryshmet (që nga vendet fqinje e deri në Amerikën e largët), por vetëm elemente shqipe jo (sepse meloditë tona janë primitive). Nga vuajtja e gjatë shpirtërore për modernizim (për të cilën duhet pas një reformë të mirëfilltë humane) u shfaq i ashtuquajturi modernizmi social e kulturor. Filluan të bëhen e ç’të bëhen, që nga festivalet vend e pa vend, kohë e pa kohë, koncert qesharake dhe mburrja se me të vërtetë po kontribuojmë dhe me këtë rast “U AVANCUA KULTURA”. Edhe përfitimet personale nuk u lanë pa u llogaritur e stërllogaritur prej individëve të etur e të uritur për pozitë e karrierë duke kultivuar injorancë, përmes “zbulimit të talentëve”, e cila solli zhgënjimin e shtresës intelektuale. Madje, madje zhgënjimi më i madh erdhi nga mjetet e informimi - televizionet dhe radiot, në aspektin estetik ishin totalisht të dështuara, si për nga përmbajtja e programeve muzikore, poashtu edhe për nga vlerësimi i muzikës së sotme, por megjithatë dhanë kontribut të madh në përkrahjen dhe avancimin e të shëmtuarës në art. Deri më sot nuk ka ekzistuar një kriterë me të cili do të seleksionoheshin interpretuesit - këngët apo zhanëret e muzikës që do të kishin vlerë për tu transmetuar, por kushdo dhe sido mund të jetë pjesë e këtyre programeve (duke i ngritur dhe afirmuar këta individ që janë zbavitës të vetvetes), dhe a mendohet ndonjëherë se pse televizioni është faktorë kyq në drejtimin kulturor që do të ketë shoqëria (kur dihet qartë se roli i televizionit është shumë i madh deri në atë masë sa të keq orientojë brezin e ri)? Mjetet e informimit masiv luajnë rol të fuqishëm në edukimin estetik të shoqërisë dhe me atë se çfarë po shohim, po orientojnë dhe edukojnë brezin e ri kah e kundërta e dëshiruar. Jo se nuk ka programe kulturore, por pikërisht atëherë duhet të shtrohen disa pyetje: a me të vërtetë janë aq të pa përgatitur profesionalisht këta njerëz që nuk njohin më shumë se veten e tyre? A thua nuk dinë t’i dallojnë vlerat prej jovlerave, apo materializmi i ka rrënjët thellë në shpirtin e tyre? Këtu së pari nuk është e nevojshme të jepet ndonjë shpjegim, sepse kemi të bëjmë me njerëz që e njohin fare pak kulturën dhe zhvillimin e drejtë të saj. Ofrimi i programe edukative dhe kualitative për këto vite është temë që duhet të kujdesen vendet fqinje për ne, sepse ne nuk kemi nevojë për një gjë të tillë, (pasi që sfera intelektuale është e pa përfshirë në proceset kulturore, por vetëm materializmi prek skajet e çdo gjëje). Është shqetësuese të thuhet se edhe nëntë vite pas kthimit në vendet e punës ende nuk dimë t’i dallojmë të bukurën dhe të shëmtuarën në art. Delitantizmi institucional e ka bërë të vetën dhe nuk kemi pse të brengosemi, sepse jemi në duar të sigurta dhe kështu do të ecim drejt një hapësire të pakufishme kohore, me të vetmin qëllim të kontribuojmë në zhdukjen e kulturës e jo në avancimin e saj! Për të krijuar art, duhet azhurim i mirëfilltë, e me atë se çfarë shpaloset në ditët e pas viteve 1999, vetëm art nuk mund të quhet pasiqë nuk e posedon asnjë element të tij. Perendimi nuk është gjithçka dhe kultura duhet të jetë shpirti i një komuniteti, edhepse shumë prej jush mund të mendoni se cila është mangësia e tyre? Mangësia është tek ata që mendonjë se vetëm rrymat perendimore janë rrugë që çon drejt një kulture të vërtetë, dhe këtë përshtypje e kanë dilitantët dhe ata njerëz që janë të pa aftë të dallojnë dritën nga errësira dhe fytyrën e bukur nga fytyra e shëmtuar. Kultura nuk avancon me këta individ që vetëm marrin e nuk japin asgjë për shoqërinë dhe vendin e tyre. Por, ky kaos nuk ekziston vetëm në kulturë, sepse në përgjithësi Kosova po e ndjen këtë edhe në sferat tjera, si atë politike, ekonomike, sociale, humane dhe për çdo gjë është e gatshme të jetë viktimë e njerëzve të saj, që japin deklarata kote dhe të pa qena. Edhe njëra ndër shtyllat e shtetit të Kosovës – Arsimi, është para një kaosi të vërtetë të krijuar nga vet udhëheqësit e saj. Por, megjithatë arti - kultura është ambasadori më i denjë i një shteti dhe ne e kemi këtë ambasador shumë të fuqishëm!!!

(Autori është magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Këndimi polifonik shqiptar

Estetika dhe njeriu

Botuar më 09.IX.2008

Këndimi polifonik paraqet thelbin e shprehjes shpirtërore, e ngritur në bazë të vullnetit dhe dëshirës për të pasur jetë të begatshme spirtuale, pa marrë parasysh se interpretuesit e saj nuk kanë përgatitje profesionale, ata shëndritin në stilin e të kënduarit shumëzërësh - polifonik.

Mr. Ilir Ramadani

Këndimi polifonik është princip shumë i vjetër muzikor i shtrirë në zona të ndryshme të veprimit nëpër krahina dhe vise shqiptare, ku karakteristikë e këtyre krahinave është të kënduarit shumëzërësh, që e bënë të dallueshëm për nga mënyra e të kënduarit përball kulturave të vendeve tjera. Nëpër kohë muzika ishte pjesë përbërëse e jetës së njeriut, e paraqitur në të gjitha segmentet e veprimtarisë së tij - qenies biologjike të formuar në sferën spirtuale – intelektuale. Në kontunuitet larmia muzikore është e pandashme nga veprimtaria e tij – pjesë e botës emocionale - shpirtërore, e mbështetur në cilësinë madhështore të njeriut (në aftësinë për të menduar dhe materializuar mendimet - Aristoteli). Ndër principet muzikore kryesore të jugut të Shqipërisë është edhe këndimi shumëzërësh - polifonik, pjesë e folklorit muzikor shqiptar që është e përhapur kryesisht në viset e jugut të Shqipërisë (në Vlorë, Dukat, Kaninë etj). Kjo formë e këndimit është pjesë e pandashme e këngëtarëve amator, të cilët e kultivuan brez pas brezi nëpër epoka dhe hapësirë kohore. Këndimi polifonik është traditë - pjesë e çdo cermonie të komunitetit që jeton atje, por edhe e çdo ahengu, çdo ngjarje ku këta këndojnë me plotë pasion, me një emocion që shpërthen atëherë kur edhe paraqiten në skenë. Polifonia paraqet thelbin e shprehjes së tyre shpirtërore, e ngritur në bazë të vullnetit dhe dëshirës për të pasur jetë të begatshme spirtuale. Këndimi polifoni në esencë paraqet dëshirë dhe mundësi për t’i shprehur ndjenjat e tyre interpretuesit, ku këto këngë janë me karaktere të ndryshme dhe secili prej grupeve polifonike (varësisht nga numëri i anëtarëve që përbën grupi) këngët interpretohen në mënyra të ndryshme. Këngëtarët funksionojnë në formë të grupeve të pavarura prej njëri-tjetërit dhe në interpretimin e këngëve polifonike ata japin maksimumin e mundshëm të tyre (shpërthimin emocional), ku duhet pasur parasysh se ato grupe me plotë energji janë fare pa përgatitje shkollore profesionale, funksionojnë të sinkretizuara dhe origjinale që nuk mund t’i hasësh në polifonitë e vendeve tjera. Polifonia paraqet kulturë, pjesë e identitetit kombëtar - shqiptar dhe njëkohësisht identifikim i origjinalitetitit të kulturës shqiptare në Evropën e kulturave të larmishme. Parametrat e kësaj dicipline shtrihen në mes të katër zërave amator të cilët janë njëkohësisht edhe këndojnë vija të pavarura melodike (pa njërin nga këto zëra do të ishte shumë e zbrazët dhe e mangët si tërësi), por funksionojnë në mënyrë të përkryer, ku koordinimi i tyre bëhet me aq lehtësi sa që do ta kishin të vështirë ta bënin edhe shumë individ që e mbajnë veten për profesionist. Polifonia e Shqipërisë së Jugut është mënyrë origjinale e të kënduarit brez pas brezi nëpër kohë, ku dallon nga këndimet e polifonive të vendeve tjera (p.sh. në Kazakistan polifonia shtrihet deri në parametrat e 6 zërëshit, ndërsa ajo e Shqipërisë së jugut deri në 4 zërësh, e cila për nga tingëllima është shumë më e plotë dhe më e fuqishme se ajo e Kazakistanit, ku dallon për nga mënyra e të kënduarit dhe shprehet përmes disonancave që është një principë i polifonisë së Kazakistanit), sepse përdor glisandot dhe artikulimin e pastër të tingujve gjë që i jep një trajtim të vërtetë këngëve polifonike. Katër zërëshi polifonik i jugut udhëhiqet nga zëri i cili është prijës dhe njëkohësisht thurësi i vargjeve dhe melodive falë mendjemprehtësisë - talentit mënyrës instiktive për të realizuar principin polifonik, pa ndonjë vështirësi në interpretimin e tekstit së bashku me melodinë. Këngët përshkruajnë karaktere të ndryshme, si ato të rutinës ditore po ashtu edhe të kurbetit, të dasmave të festive etj, ku të lëkindin nga vendi për nga fuqia shprehëse si dhe aranzhimin e tyre në katër zërësh. Këngëtarët japim maximumin në organizimet e grupeve të tyre, duke u munduar që të radhiten në gupet që transmetojnë vlera vokale polifonike me arsyen e vetme – që vetëm të kultivojnë dhe bartin traditën shekullore të të parëve. Dy prej zërave tjerë janë bartësit e iso-s me përmasa të tilla që në çdo strofë mund të ngjiten në tonalitet tjera pa ndonjë vështirësi dhe pa pasur preokupimin se po zhvillojnë melodi nëpër pjesë të ndryshme intervalore. Zëri i dytë fillon para se ta mbaroj frazën melodia e parë, apo i bashkangjitet në rrokjet e fundit në iso. Zëri tjetër (i tretë) lëviz nëpër intervale të afërta duke i dhënë një sinjal të shprehjes artistike të vërtetë, kurse i katërti është zë kthyes, i cili luan rolin e kthimit të tij në ison e përbashkët. Ky zhvillim i zërave ndodh jo rastësisht, por paraqet bazën fundamentale të këndimit polifionik të asaj krahine në jug të Shqipërisë. Njëri ndër preokupimet e sotme është futja e polifonisë së jugut të Shqipërisë nën mbrojtjen e UNESKOS, ku duhej të bëhej çdo gjë në mënyrë institucionale që në mënyrë imediate të ndodhte një gjë e tillë. Kjo njëherit do të ishte një shpërblim i dhënë kulturës shqiptare dhe një dëshmi e vërtetuar dhe e arsyetuar se me të vërtetë posedojmë një traditë të begatshme kulturore dhe një trashegimi të çmuar (që e kemi bartur shekuj me radhë dhe se me të vërtetë jemi ndër popujt më të lashtë të Evropës).

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Muzika dhe artet tjera

Estetika dhe njeriu

Botuar më 23.IX.2008

Qysh prej kohës së gurit e deri në ditët e sotme, arti në përgjithësi e muzika në veçanti është mjeti kryesor me të cilën njeriu demostron forcën e tij ndryshuese përmes kreativitetit shpirtëror. Lidhshmëria midis arteve ekziston dhe kjo nuk duhet të vihet në pikëpyetje, por edhe dallimi midis tyre është evident.

Mr. Ilir Ramadani

Arti në përgjithësi e muzika në veçanti, është një mënyrë e veçantë e të trajtuarit dhe të shprehurit të realiteteve të jetës nëpër kohë, ndërsa e veçanta e gjuhës së artit (modelimit të saj përmes anës shpirtërore), është shprehja e këtyre realiteteve në mënyrë indirekte dhe tërheqëse. Që të jemi më afër asaj se llojet e artit janë kontribut dhe produkt i njeriut dhe modelimit të mendimeve të tija intelektuale të mbështetura në anën shpirtërore, do të ishte ajo që ne pretendojmë të zbarkojmë në hapësirën e madhe universale të artit. Vet njeriu është qenie që i përshtatet ambientit ku jeton dhe vepron. Ai bënë përpjekje të vazhdueshme të jetë pjesë e shoqërisë dhe veten e tij ta reflektoi tek vet shoqëria përmes veprimeve intelektuale që është kontribut drejt plotësimit të kushteve të jetesës me plotë begati dhe harmoni. Qysh prej kohës së gurit e deri në ditët e sotme, arti në përgjithësi e muzika në veçanti është mjeti kryesor me të cilën njeriu demostron forcën e tij ndryshuese - krijuese përmes kreativitetit shpirtëror. Forca e tij shpirtërore është e koordinuar me mendimet intelektuale për të barazpeshuar rutinën e përditshmërisë dhe nevojave që ka njeriu - pjesë biologjike e botës së madhe universale. Jo vetëm gadishmëria e tij për të analizuar dhe vrojtuar ngjarjet e kohës, por edhe koha vet i mundësoi atij që përmes artit – muzikës, njeriu t’i përmbush boshëllëqet e krijuara nga vet sfidat që janë pesë e pandashme e veprimeve të tija. Secili prej arteve në mënyrë të veçantë dhe të specifikuar shtjellon dhe jep mundësi që njeriu t’i shpreh mendimet e veta dhe të jetë i gatshëm të bëjë veten pjesë të këtyre mendimeve, por edhe që përmes veçantisë që e posedon secili prej arteve, të mund të jap sinjalin e qartë të shtresës intelektuale. Siq thekson Fatmir Hysi: Njeriu tek arti gjenë veç tjerash, një formë terapie dhe të ndryshojë, në kuptim humanitar, një radhë dukurish të karakterit moral, e psikik që janë të pandryshueshme, ose ndryshojnë shumë pak në kushtet e marrëdhënieve të tij të përditshme. Me evoluimin historik, arti ndryshoi përmes praktikave të tij konkrete. Arti si përbërës ose reflektues i gjendjes shpirtërore të njeriut, pa dyshim që i përket kohës së caktuar dhe njëkohësishtë edhe epokës në të cilën lind dhe zhvillohet në masë dhe në suaza të fillimit të një rryme të re, e cila do t’i kontrastoj megjithatë përvojës dhe traditave të deri atëherëshme të njerëzve – pranuesëve të artit. Muzika hyn në familjen e madhe të artit, prandaj si e tillë, muzika është shumë më e vaçantë se sa të gjitha artet e tjera (nuk mund që ta kodifikosh muzikën me cilësitë e arteve të tjera). Pse? Po vetë tingulli njëherë, si materiali fillestar gjenetik i muzikës është krejt i ndryshëm nga fjala, nga ngjyra, lëvizja, lëvizja, prandaj kur ne vendosim kriterin e krahasimit ndodhemi përpara dy elementeve themelore: përpara ngjajshmërisë dhe veçantisë. Ngjajshmëria i bënë gjërat që të jenë në një emërues të përbashkët, ndërsa veçanëtia i bënë gjërat të kenë identitetin, pavarësinë e tyre dhe origjinalitetin. Arti muzikor është njëri ndër artet më të shquara meqë gjuha shprehëse muzikore (tingulli) përmban në vete intensitetin, madhështinë e tingullit - përmes lartësisë, dhe fuqinë e depërtimit në gjendjen emocionale të njeriut. Përderisa arti figurativ qysh në kohën primitive ishte mundësi e përshkrimit të evenimenteve të ndryshme pikërisht përmes vizatimeve, ngjyrave dhe pikturave, duke zhvilluar mendimet njerëzore për të pasur një pasqyrë më të kjartë për njeriun dhe veprimtaritë e tij në kohëra të ndryshme (nëpër epoka), arti i arkitekturës bartë në vete pjesën e qëndresës në kohë dhe ky është edhe qëllimi final i këtij arti. Arkitektura atë e bënë përmes monumenteve të madhërishme (që janë të qëndrueshme shekuj me radhë), ku njeriu ndjenë madhështinë e saj dhe këto monumente shekullore njëkohësisht të fusin frikën. Vet muzika (tingulli) përmes veçantisë dhe specificitetit si material dhe burim i prodhimit të një situate artistike tejkalon të gjitha mundësitë e të shprehurit të arteve tjera përmes origjinalitetit dhe madhështisë së vet materilait përpunues që është në gjendje të lëvizë edhe gurin nga vendi i vet. Lidhshmëria midis arteve ekziston dhe kjo nuk duhet të vihet në pikëpyetje (meqë në radhë të parë janë forma të veçata me të cilat njeriu shpreh të gjithë botën shpirtërore - kreativitetin dhe mundësitë e tija të të shprehurit), por dallimi midis tyre reflekton në rrugën e depëtimit dhe shtigjeve për të arritur deri tek efekti që bartë secili prej arteve. P.sh. Teatri i mundësoi njeriut që të shfrytëzoi tërë potencialin e tij për të arritur drejt një përzgjedhje të qëlluar tematike për të vënë në pah përmes skenës mangësitë dhe zhvlerësimin e pjesës së popullatës që bartë pjesën më të madhe të përgjegjësive ndaj shoqërisë - udhëheqësit e saj dhe atë e bënë përmes fjalës, aktrimit, lëvizjeve në skenë, pantomimës, etj, ndërsa në artin muzikor ky fenomen shpjegohet shumë qartë përmes mjeshtrisë së artistit dhe imagjinatës së thellë të tij, sepse është depërtues dhe tek shoqëria bëhet pjesë e pandashme që në hap të parë duke vënë në impakt sferën shpirtërore me atë ekstreme materiale. Arti i letërsisë është ai i cili muzika ka një lidhje më të afërt qysh prej krijimit të neriut dhe evoluimit të tij nëpër kohë. Kjo afërsi dhe është e pranishme për shkak të nevojës së krijimit të një situate emocionale që i vetëm arti i letërsisë e ka shumë të vështirë ta arrijë. Muzika dhe efekti madhështor i tingulllit (materialit me të cilin shprehet ky art) kapërcen kufijtë e çdo arti tjetër, përmes depërtimit më të lehtë dhe të shpejt tek individi – pjesë e çdo komuniteti dhe ngjalljes së botës emocionale gjatë përjetimit të saj (sepse piktura duhet të analizohet që tue kuptohet, ndërsa kënga - që hap rrugët nëpër enët e gjakut pa pasur nevojë për një studim të thelluar).

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Harmoni – pjesë integrale e polifonisë

Estetika dhe njeriu

Botuar më 31.VIII.2008

Midis dy epokave qëndron Bachu-maja e ekuilibrit të të gjitha rezultateve të muzikës polifonike të stilit të ngushtë, bashkë me rezultatet e plota të zhvillimit të harmonisë tonale. U arrit ekuilibri i plotë i të gjitha rezultateve të teknikës polifonike me rezultatet e zhvillimit të harmonisë, që mundësoi shumëtaktëshin muzikor (gradaqelat muzikor u mundësuan pikërisht me sistemin tonal).

Mr. Ilir Ramadani

Se a ekziston një marrëdhënieve reciproke midis diciplinave muzikore është e pa diskutueshme, meqë secila prej tyre është dhe do të jetë në shërbim dhe atëherë kur është nevoja i dalin në ndihmë njëra-tjetrës në aspekt të avancimit të muzikës si pjesë fundamentale e artit. Këto marrëdhënie do ti shohim të krijuara në mes të polifonisë nga njëra anë (diciplinë e artë) dhe ndikimit të saj në zhvillimin e harmonisë (e cila më vonë vepron në mënyrë të pavarur). Raportet polifoni - harmoni janë të ndërsjellta, ku njëra paraqet anën horizontale, ndërsa tjetëra anën vertikale të krijimtarisë muzikor. Si lindi dhe si u zhvillua polifonia? Polifonia ka lindur nga melodia (pasiqë vet melodia e ka mundësinë e polifonisë qysh në formën e saj fillestare në një zë) dhe ndikoi në zhvillimin e vet melodisë. Pra, polifonia ndikoi dhe i dha pavarësinë e plotë melodisë dhe vet melodia e thirri në ndihmë polifoninë për ngritjen e saj profesionale. Rezultati i melodisë erdhi vetëm pas përpunimit të plotë të gjithë teknikës polifonike që ishin të domosdoshme për avancimet muzikore. Si ndahet polifonia për nga stilet? E ndarë në dy pjesë mijëvjeçari, polifonia është princip kryesor i shkrimit muzikor: epoka e stilit të ngushtë të polifonisë që filloi në shekullin e X-XI me elementet e para dhe kulmon në shekullin e XVI, ku figurat e asaj kohe ishin Palestrina dhe Orlando Lasso, dy përfaqësuesit më të mdhenjë të polifonisë, ku njëri mbylli një epokë tepër të rëndësishme të kësaj historie dhe la shtigje hapur për epokën tjetër. Këto shtigje që hapi Palestrina, Orlando Lasso i përpunoi më guximshëm duke hapur porta drejtë erërave moderne, ku periudha e parë i takon polifonisë me bazë modale, deri në shek.XVI-të (kjo njihet me emërin polifonia e stilit të ngushtë) dhe pastaj është përpunimi dhe zhvillimi i plotë i harmonisë tonale dhe që shënon edhe lindjen e gjinive ose shtrimit homofonik që ne gjithësesi e klasifikojmë në kuadër të polifonisë, meqenëse i takon shumëzërëshit. Midis këtyre dy epokave qëndron Bachu - maja e ekuilibrit të të gjitha rezultateve të muzikës polifonike të stilit të ngushtë, bashkë me rezultatet e plota të zhvillimit të harmonisë tonale. U arrit ekuilibri i plotë i të gjitha rezultateve të teknikës polifonike me rezultatet e zhvillimit të harmonisë, e cila ka ardhur si rezultat i kësaj polifonie dhe që ka një sistem të harmonisë së tillë që mundësoi shumëtaktëshin muzikor (gradaqelat muzikor u mundësuan pikërisht me sistemin artificial-tonal). Në këta shekuj dhe rezultatet e arritura të polifonisë e mundësuan lindjen e shkencës së re (shek. XVI-të), shkencën e harmonisë, e cila është shkencë e bashkëtingëllimeve muzikore (aspekti verital), algjebra e muzikës, e cila merret me tonalitetin dhe studimin e tij gjithëpërfshirës. Tonaliteti ka në vete individualitetin dhe ekspresivitetin, ku lidhen me idetë dhe përfytyrimet e pamjeve të realizuar me mjete shprehëse muzikore. Dhe me të drejtë tonaliteti konsiderohet si një nga modet meqë prejardhja e tij është pikërisht prej modeve. Polifonia e stilit të ngushtë ka bazë modale, kur themi që ka bazë modale atëherë çfarë është modi? Modi është një mënyrë e të qenit të shkallës. Çdo modë është në raport tërëheqës me tingujt tjerë, ku modi paraqet një gravitet në vete. Në botë njihet rreth 360 e ca mode apo mënyra të krijimit të melodive (varësisht nga traditat e këtyre vendeve). Vetëm në muzikën tonë popullore shqiptare kemi 40 mode, krahasuar me sipërfaqen është një pasuri e jashtëzakonshme, ku modet janë rezultate të melodive. Nuk janë modet që e krijuan melodinë, janë meloditë që në mënyrë të natyrshme duke u krijuar, e kanë në vetvete këtë lloj ligjësie, por raporti në të vërtet melodi – shkallë, është si raporti polifoni – harmoni, ku polifonia ndikoj në zhvillimin e harmonisë, por dhe harmonia nga ana e vet krijoi premise për një zhvillim të mëtutjeshëm të vet muzikës. Muzika përmban në vete edhe ngjyrë, emocion, energji… Komponenti përbërës (kryesor) i çdo vepre muzikore është shkalla muzikore. Atëherë pra ç’është shkalla muzikore, ç’janë modet, si u zhvilluan ato gradualisht, si lindi tonaliteti (që është proces goxha i gjatë historik)? Shkalla muzikore është lidhja funksionale e tingujve me një qendër tonale të vetme, një lidhje funksionale tingujsh në largësi dhe lartësi të ndryshme. Shkalla në vete përmban tri elemente: qendrën tonale, sasinë e tingujve, por edhe mënyrën e renditjes së tingujëve në shkallë dhe funksioni i së cilit prej tyre. Muzika është art kohor dhe si i tillë ai paraqet proqes, duke qenë proqes ka dinamikë: ka ulje, ngritje, ka një energji që rezulton me lëvizje (asnjë lëvizje nuk bëhet pa energji). Në lidhje me sistemin tonal, ai i ngjan skeletit të njeriut, ndërsa e gjithë pjesa tjetër është mishi që e plotëson, kështu janë veprat muzikore. Me zhvillimin e më vonshëm të muzikës u zhvilluan edhe modet që ndryshe quhen sistem artificial i krijuar e jo natyror (dur dhe mol). Një trajtim të veçantë në shkencën e harmonisë kanë pa dyshim disonancat (pjesë të intervaleve që paraqesin rrugën e tejkalimit të situatave muzikore), të cilat janë akumulimet më të rëndësishme të përgatitura, ku përmbajnë zotërimin e tensionit në vete. Pa disonanca muzika do të ishte e pa fuqishme dhe të gjitha problemet muzikore do të ishin të pazgjidhura, të pa renditura sipas mënyrës së ekzistimit të modeve. Ndihmë të madhe për evoluimin e harmonisë si shkencë, paraqet pikërisht modulacioni, i cili paraqet kalimin nga kati i parë tek kati i dytë. Gjithë modulacioni konsiston tek shkalla që hyp në katin e dytë, mandej kati i dytë është i ndërtuar krejtësisht si i pari, i treti po ashtu, i katërti etj. Mirëpo pa modulacion muzika do të ishte shtëpi një katëshe e pa shtrirë në të gjithë sipërfaqen universale të mundësive muzikore-estetike.

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Katarsisi në muzikë

Estetika dhe njeriu

Botuar më 18.VIII.2008

Katarsis do të ishte njësim i spektatorit të artit me modelin e krijuar prej tij. Kjo nënkupton pastrimin e pasioneve jo vetëm dhe jo thjeshtë nga mëshira dhe frika, që ndjen prej përjetimit të subjekteve artistike, por mbi të gjithë regjistrimi në qënien tënde i vlerave të reja komplekse të artit. Katarsisi paraqitet jo vetëm në muzikë e në art, por në çdo situatë me të cilën njeriu merr diçka për vete, për të pastruar dhe për të futur në vetvete atë, në mënyrë të pavetëdijëshme por të efekshme.

Mr. Ilir Ramadani

Njeriu në jetën e përditshme dhe në mënyrë të përgjithësuar shpreh mendimet e tija individuale, ndonjëherë edhe të pa menduara që do të jenë në dëmë të tjetërit, duke u bërë edhe vet pjesë e dëmit të shkaktuar për situatën që do të pasoj dhe do të jetë ai vet protagonist i krijimit të frikës së shkaktuar këtyre mendimeve. Ekziston një mënyrë e veçantë e daljes nga kjo situatë, që me anë të muzikës krijohen premise për tejkalimin dhe krijimin e katarsisit. Çka në të vërtet kuptojmë me katarsisin në art - muzikë? Cila është rëndësia e katarsisit në jetën e artistit dhe në shoqëri? Përse njeriu përjeton brenda vetvetës katasisin dhe cila është baza për përjetimin e tij? Këtyre pyetjeve do t’i përgjigjemi në mënyrë të thjeshtë dhe të përgjithshme që kanë të bëjnë me gjendjen e njeriut dhe midis raporteve të tij që krijojnë katasis. Gjendja psikologjike - shpirtërore e secilit individit kalon nëpër faza dhe segmente kohore, ku këto faza janë të njejta për të gjithë ata që në veten e tyre paraqesin interesin dhe ndjeshmërin për natyrën e problemeve të të gjithë njerëzve. Katarsis është emocion dhe ndjeshmëri ndaj vuajtjeve që sjellin tek njerëzit situatat e caktuara. Situatë post artisike-pastrim i emocioneve me anën e mëshirës dhe frikës. Një shkallë e ndjeshmërisë njerëzore, individuale, një stimulim për të dal nga vetvetja–uni, solodarizim me fatet e njerzëve tjerë, vuajtje e përbashkët, guxim i përbashkët. Veprimi katarsis është një ndryshim psikik i pranuar në mënyrë të vetvetishme e të pakuptueshme nga individi. Katarsis nënkupton përfundimin paqësor e të përkryer të çdo vepre (Gëte). Katarsis do të ishte njësim i spektatorit të artit me modelin e krijuar prej tij. Kjo nënkupton pastrimin e pasioneve jo vetëm dhe jo thjeshtë nga mëshira dhe frika, që ndjen prej përjetimit të subjekteve artistike, por mbi të gjithë regjistrimin në qënien tënde i vlerave të reja komplekse të artit. Katarsisi paraqitet jo vetëm në muzikë e në art, por në çdo situatë me të cilën njeriu merr diçka për vete, për të pastruar dhe për të futur në vetvete atë, në mënyrë të pavetëdijëshme dhe të efekshme. Ja do të mundohem ta ilustroi një shembull me të cilin njeriu përjeton katarsis: Përderisa një gjyqëtar gjatë procesit të gjykimit të një të pandehuri (i cili pafajsisht është i akuzuar dhe mbahet në burg për vepër penale), në këtë moment gjyqtari bëhet pjesë e individit të pafajshëm nga njëra anë (hyn dhe bëhet bashkëpjesmarrës i vuajtjeve në shpirtin e tij) dhe nga ana tjetër është zbatues i ligjit. Përjetimi i katarsisit është vetëm atëherë kur gjyqtari del nga mendimet e veta të trubullta (atëherë kur dikush i afrohet dhe i thotë: hej zgjohu nga mendimet). Katarsis nuk është i barabartë me të gjithë efektet e mundshme të artit, por ai është, megjithatë, një formulë e thjeshtë, e përmbledhur e gjithë funksioneve artistike. Ai është një situatë psikike e pashmangshme dhe e natyrshme, situatë që funksionon, vepron në çdo gjendje të njeriut, përmes emocioneve, psikikës, dhe ndjeshmëria që ka për çdo rast. Aristoteli e demostronte fare thjeshtë si pastrim i pasioneve me anën e mëshirës dhe të frikës, gjë që do të thotë se veprimi i tij bëhet funksional pas përfundimit të tragjedisë, në kohën bosh mes vetë tragjedisë dhe spektatorit. Kur mbaron ëndërra, atëherë tek individi sulmon katarsi për qëllim të futjes së kësaj pjese në vetëveten tonë, në mënyrë të pavetëdijëshme dhe të efektëshme. Në qoftëse një ngjare shkakton vuajtje (greq-eleos), apo (tmerr-fabos) analiza e kësaj ngjarjej të çon drejtë pastrimit (katarsis) të ndjenjave. Spektatori i artit është i inkurajuar të gjejë në veprën artistike diçka nga vetja e vet, një pjesë të unë-it që përpëlitet dhe vështirë se mund ta emërtojë vetveten në kushtet e garës shoqërore për ekzistencë. Kjo do të demostronte një mënyrë të organizimit të njeriut në aspekt të përmbushjes së jetës artistike, në të cilën vepron katarsisi dhe në bashkëqenie me të gjitha efektet që sjell në riorganizimin emocional dhe shpirtëror të tij. Si shfaqet katarsisi përmes muzikës? Në këtë pyetje do të përgjithësojmë atë që sjell katarsis. Qysh në Greqinë e lashtë u pa se përmes tragjedisë greke u arrit tek spektatori në një masë goxha të lartë bashkëqenia me vuajtjet dhe qëndrimi i tyre ndaj mëshirës. Andaj, përjetimi dhe shprehja e saj në muzikë na bënë të rindërtojmë dhe të riorganizojmë mënyrën e efektshme të veprimit katarsis. Ndjeshmëri, që vepron në mënyrë të pavetëdijëshme tek njeriu dhe rezultati i tij paraqet promisa të larta në avancimin drejtë jetës artistike. Çdo vepër e artit - muzikës, në bërthamën e saj, si dhe në paraqitjen e saj tek çdo spektatori, artëdashësi, tek njeriu me shpirt human – pjesë e ngjarjeve që zhvillohen në kohën e caktuar, emocionalisht bartë në mënyrë të drejtpërdrejt dhe të pa vetëdijëshme fenomenin e katarsisit, pjesë e asaj që quhet bashkëndjesi e vuajtjeve individuale të shoqëruara me frikën e mendimit. Në çdo vepër artistike, njeriu gjenë efektet e katarsisit, veprimin e tij duke na bërë të ndjeshëm për të qenë edhe vetë pjesë atyre emocioneve që shkaktojnë pastrim nga e trubullta, rigjenerimin organik të mendimeve dhe rikrijimin tonë në aspekt të funksionimit sa më të përgjithësuar, duke qenë bashkëpërjetues i gjendjeve të krijuar nga muzika-në mënyrë të pavetëdijëshme dhe efektive. Katarsisi në muzikë të drejton në përmbledhjen emocionale, duke u bërë bashkëveprues me njerëzit që transmetojnë këtë fenomen dhe ti si spektator e përjeton pa u koncenturar fare.

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Individualizmi dhe subjektivizmi

Estetika dhe njeriu

Botuar më 04.VIII.2008

Ana shpirtërore ngjall të dhëna të pashlyeshme në raportet e njeriut me të gjithë fenomenet dhe abstargimin e tij ndaj tyre. Realizimet e tij në mënyrë të ndryshme dhe novatorike në aspekt të krijimt, për gjithë mjedisin shoqëror janë një vizë thyese në mes të kaluarës dhe ardhmës së vetëdijëshme dhe të përsosur me elemente të botës si reflektim i zhvillimeve teknologjike dhe shkencore

Mr. Ilir Ramadani

Proceset historike të ngjallin në kujtesë mendime të shumta rreth qëllimit të krijimitarisë artistike - muzikore dhe të rrethanave nëpër të cilat ato kaluan. Vetë fakti se njeriu nga natyra e tij është qenie e gjallë dhe pjesë organike e botës universale që krijon në vartësi me gjendjen materiale dhe shpirtërore, paraqet gadishmërinë për të sjell objektivat e pretenduara dhe të pa arritura deri tash. Krijimtaria e tij mbështetet nga një mori faktorësh dhe në nuancash të ndryshme kohore, të cilët veprojnë në secilin segment të tij. Ana shpirtërore ngjallë të dhëna të pashlyeshme në raportet e njeriut me të gjithë fenomenet dhe abstargimin e tij ndaj tyre. Realizimet e tij në mënyrë të ndryshme dhe novatorike në aspekt të krijimit, për gjithë mjedisin shoqëror, janë një vizë thyese në mes të kaluarës dhe ardhmës së vetëdijëshme dhe të përsosur me elemente të botës si reflektim i zhvillimeve teknologjike dhe shkencore. Pasqyrimi i pamjeve subjektive bëhet coherentë me shkëlqimin e mendjes dhe intelektit para sfidave të shumta dhe të ngjeshura në artin e muzikës dhe të shpehjeve të tij të brendshme emocionale. Subjektivizmi ka për qëllim të deklaroi haptas botën pragmatike dhe të intelegjencës së pastër, pa pasur nevojë të bëjë justifikime botës së qytetërimit kohor dhe historik. Ajo tendencë e tij për t’i vështruar çështjet në mënyrë individuale, ngre në pah një sërë përvojash dhe përjetimesh të shprehura dhe jo të shprehura deri atëherë, ku i përmbledh në një metodë bashkëkohore dhe princip të punës së tij personale, çështje të cilat zënë vendin në botën e madhe estetike, bile-bile, nganjëherë edhe janë në piadestalin krijues me vlerë universale të shoqëruara nga vokacioni i artistit. Thirrje të tilla janë jo vetëm rastësi në krijimin e imazheve subjektive, të cilat paraqiten në veprën e artit, por ato përqëndrojnë vëmendjen dhe reflektimin e proceseve nëpër të cilat kalon njeriu gjatë evoluimit të tij. Në të gjitha rastet kemi të bëjmë me koherencë në mes të faktorëve shoqëror, si pjesë e proceseve jetësore dhe anës intelektuale dhe subjektive të formës më të ngritur, mendimit që është paraprakisht proces logjik i njeriut. Individualizimi është shenja imediate e njeriut në procesin e formimit të tij artistik. Kjo pasqyrohet në stilin, origjinalitetin dhe në “unë”-in e tij që transmetohet me anë të mjeteve shprehëse dhe të formave të rea novatorike, që sjell në veprimtarinë e tij artistike. Në fakt, individualizmi përbën në vete formën, përmbajtjen, metodën, mënyrën, mjetet, stilin, origjinalitetin, justifikimin, saktësimin, deskriptimin etj. Gjithashtu të gjitha këto veti që i posedon dhe i vë në shërbim të artit, realizohet përmes botës subjektive që është e ndërlidhur edhe në marrëdhëniet në mes të këtyre dy vetive. Faktorë të shtrirë në hapsirën artistike, përbëjnë masat kryesore në angazhimin e tij për të qenë pjesë e botës dhe e zhvillimeve artistike. Nëpërmjet të këtyre faktorëve, gjendja emocionale e tij, mendimet e fikësuara e të përceptuara, të shprehura me anë të mendimeve intelektuale, janë të bazuara në gjendjen e brendshme emocionale dhe shpirtërore. Subjektivizmi është i mbështetur në prekshmërinë e objekteve nga gjendja emocionale dhe sa më shumë të shtrihen e të gjejnë vend në shpirtin e individit, aq më shumë japin edhe rezultatet e kësaj natyre. Kjo ka edhe një mbështetje të arsyetueshme që paraqitet në kohë të caktuar dhe në epokë relative. Koha pikërisht është shtylla kryesore, e cila bartë në vetvete elementet e pashmangëshme të thelbit esencial të çdo trajtese që bëhet nga individi (me bazë të menduarit logjik, si proces i zotërimit të aftësisë së njeriut për të realizuar qëllimet e veta). Subjektivizimi jo vetëm që është realitet i kufizuar individual, por është gjendja e tij e brendshme, që reflekton në veprimtaritë e tij të ndryshme për krijimin e raporteve sa më të mira me hapësirën ku vepron, studion dhe vlerëson e gjykon. Gjykimi individual bëhet në bazë të një shkëputje mendimesh, që reflektohen tek njeriu, ndaj një sërë grumbullimesh të njohurive dhe vlerësimesh të tij, ndaj në këtë aspekt mban vulën e tij shpirtërore. Baza individuale ushëhiqet nga shqetësimet shpirtërore që reflektojnë proceset jetësore tejet dinamike që ndodhin sidomos në shekujt e fundit. Andaj, subjektivizmi është proces që zhvillohet dhe arrihet deri tek origjinaliteti i shprehur përmes individualizmit. Pse Shekspiri nuk e ka emërin Shaip? Kjo përgjegje akumulohet nga ngarkesa e kohës që sjell në koherencë me vlerën kohore të ngjarjeve që e përmbysin botën me zhvillimin e mendimeve për botën dhe manifestimin e tyre përmes rrugëve, metodave, mjeteve me të cilat ata shprehen. Paraqitja subjektive është stili origjinal dhe vlerësues për kohën në të cilën krijuesitë jetojnë, formojnë origjinalitetin, studiojnë dhe veprojnë. Individualizmi dhe subjektivizmi janë pasqyrë për të identifikuar personazhe, epoka dhe vepra e kryevepra, me mesazhet universale që përcjellin dhe që janë të krahasueshme me shekuj. Ky proces që kalon njeriu i artit është edhe një dëshmi për ekzistencën e një energjie të pashterrshme në aspekt të krijimit të asaj që mban vetëm e vetëm një person, një zhvillim në drejtim të sjelljes në art anën e shpirtit krijues përmes individualizmit dhe subjektivizmit, si pjesë qelizore dhe bartëse e gjithë barrës së realizimit të tij krijues.

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Gjeniu dhe talenti

Estetika dhe njeriu

Botuar më 27.VII.2008

Gjenialitet quhet aftësia që ka një njeri nga natyra për të bërë mirë dhe me lehtësi gjëra që të tjerët nuk do të dinin t’i bënin veçse keq, qoftë edhe duke u munduar shumë. Kryeveprat nuk imitohen, ky paraprakisht është ligji estetik. Vlera e të gjitha gjenive është që nuk imitohen dhe janë të papërsëritshme.

Mr. Ilir Ramadani

Shpjegimi i hollësishëm mbi gjeniun dhe talenin është një temë me të cilën do të duhej të diskutohej në suaza të larta intelektuale, pa i dhënë shumë hapësirë edhe atyre njerzëve që mundohen të japin teza dilitante, ku për shkathtësinë më të vogël natyrore të secilit individ që rrugëton nëpër kohë, thuhet se është gjeni, pasiqë bëjmë atë që e bënë çdo njëri prej nesh. Me sa mend mundohen “të na i mbyllin sytë, e t’i dëgjojmë përrallat e tyre” (disa prej të cilëve e mbajnë veten e tyre për intelektual) se gjeniu është kështu e ashtu, madje me të cilën bëhen të famshëm dhe me autoritet të lartë në audiencë (sepse janë mësuar të imitojnë këngëtarët me famë botërore), duke krijuar konfuziet tek masat e gjëra popullore. Historiani dhe esteti francez Dybo (Dubos) në një vepër të tij (1719) shkruan ”Gjenialitet quhet aftësia që ka një njeri nga natyra për të bërë mirë dhe me lehtësi gjëra që të tjerët nuk do të dinin t’i bënin veçse keq, qoftë edhe duke u munduar shumë”. Me këtë jemi në hap të sqarimit të mirëfilltë të termit gjeni. Kur jemi veç se te gjeniu, është e pakrahasueshme të themi për njerëzit e rendomtë të cilët përfundojnë ndonjë vepër apo edhe ndonjë punë me vlerë të caktuar, e cila është e dedikuar masave të caktuara njerësore, nuk mund të thuhet e të bëhet fjalë për një punë të një gjeniu, pasiqë nuk përmban në vete universalitetin dhe mesazhin universal që japin veprat e gjeniut dhe atë punë gjeniu e bënë me shumë me lehtësi. Gjeniu është njeri i cili nuk do t’ja di se me çfarë merren të tjerët dhe se çfarë bëjnë ata, ai është i gatshëm për të bërë çdo gjë që të jetë i krahasueshëm me shekuj. Derisa shkrimtarët bëjnë mund e sakrificë për të futur në veprat e tyre figura stilistike dhe artistike brenda 50 faqesh, gjeniu ynë Ismajl Kadare atë e bënë brenda 3 faqesh). Ta zbulojmë edhe më mirë atë që do t’u mungonte njerëzve të talentuar e që e posedojnë gjenitë. Derisa gjeniu hap rrugë dhe shtigje të reja që do të mbetet në historinë e muzikës për novatorizmin e sjellur, për universalitetin që ka vepra artistike, për papërsëritshmërinë e saj të bartur me shkuj, talenti nuk e gëzon këtë aftësi edhe pse nuk i mungon puna. Gjeniu është një dhunti e pamposhtur, kurse talenti, një aftësi që i nënshtrohet vullnetit të tij, seriozitetit për të arritur sukses, si dhe përvojës në respektimin e rregullave që i ka dhënë dikush tjetër. Talent – në kuptimin fillestar është një aftësi e veçantë për të ushtruar një zanat apo një punë teknike. Deni Didro thotë: “Sa e sa talenti, mjerisht, ka vdekur pa pasur rastin që të tregonte se kush ka qenë”. Talenti e ka të lehtësuar rrugën e depërtimit të tij, nëse ai e demonstron këtë aftësi dhe të jetë i pandashëm në përpjekjet e tij për të shtrirë këtë aftësi. Të gjithë të talentuarit nuk e kanë fatin e njejtë (ta gëzojnë talentinin e tyre në përparësi me të tjerët), që talentin e tyre ta shfrytëzojnë, ta dëshmojnë po dhe ta avancojnë. Shumë talentëve nuk u jepet rasti apo fare mundësia që të japin atë aftësi intelektuale, një pjesë nuk dinë ta përdorin nga shkaqe të ndryshme, një pjesë mashtrohen me prirjen e tyre, ku nuk i kushtojnë kujdes dhe nuk i përmbahen motos së njohur pedagogjike: se njeriun e bënë të njohur 99 përqind puna, kurse një përqind talenti. Artisti e regjisori i mirënjohur shqiptar, Pirro Mani, thekson: Talenti është si prushi që rri poshtë hirit të vatrës. Duhet ta fshish, ta pastrosh që të shkëlqej si një margaritar i madh. Përveshja e punës sikurse në të gjitha sferat sociale, poashtu bëhet edhe në art – muzikë, ku veçoria e artit është gjithëkohore për nga vlera, por është i pa imitueshëm. Është kaq origjinal, sa që nuk imitohet. Kryeveprat nuk imitohen, ky paraprakisht është ligji estetik. Vlera e të gjithë gjenive është që nuk imitohen. Po marrim një shembull në muzikën e lehtë me këngëtarën Selin Dion. Ajo e ka arritur në fushën e vet këtë pike, kështu që çdo tentativë për ta imituar, në të vërtet është dështim, dhe dështimi është qysh në pikënisje. Ai që është gjeni nuk merret me Selin Dionin, por bën diçka që se ka bërë askush. Dhe meqenëse majmunët imitojnë – atëherë imitojmë edhe… Dhe këngëtarët e ri, nuk guxojnë ta imitojnë atë. Ose Bitellsat, mund të këndohen ato këngë, po ata ishin ashtu original fare dhe po të merremi me imitimin e tyre, do të jemi në situatë të papëlqyeshme me ndërgjegjen tonë humane. Përderisa gjeniu hap shtigje, talenti është i prirur prej një pune të palodhshme dhe të pandërprerë, për të arritur rezultate të kënaqshme (por jo rezultatet e gjeniut). Kjo bëhet me qëllimin e vetëm sepse nuk e posedojnë privilegjin e gjeniut dhe për këtë arsye duhet të sakrifikohet e të bëjë çdo gjë për të qenë në hap me reflektimin e punës së tyre. Vetëm ushtrimi i talentit e bënë atë të jetë në hap me aftësinë e lindur të atij individi. Mos ushtrimi i talentit do të thotë zhdukje, mos përfillje e aftësisë për të bërë gjëra të mira dhe mos pajtim me vullnetin tënd. Por, tek ne ndodh e kundërta (mjafton vetëm të dinë njeriu ta hap dhe ta mbyll komjuterin, të di alfabetin muzikor, ta njoh se kush është mësuesi i tij, apo të bëjë atë që njerëzimi e kishte bërë shekuj më parë dhe në mënyrë imediate merrë epitetin e gjeniut), kjo është ajo që do të ishte e mirë për tu studiuar tek ne, me kënaqësinë dhe vetkënaqësinë e shtuar që e kemi për secilin veprim që bëjmë, pa marrë parasysh se sa ia vlenë të diskutohet për një veprim të tillë. Shpresojë që nuk do të ketë dilema rreth asaj që u elaborua (pa inatë dhe vetëm me një kritikë të mirëfilltë arrijmë në përmirësimin e gabimeve amatoreske të pjesës intelektuale), por kur duhet theksuar realiteti sado i hidhur që është, sërish pjesa më e ndritur dhe e kapshme e komunitetit me një arsim të lartë do ta kuptojnë hallin ekzistent. Gjeniu nuk është çdokush, veçëse ai që është gjeni.

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Edukimi medial i fëmijëve

Estetika dhe njeriu

Botuar më 21.VII.2008

Programet arsimore-edukative duhen të jenë më të shpeshta, t’u përgjigjen kërkesave dhe aftësive të zhvillimeve bio-psikologjke të tyre, të kenë për bazë frymën e edukatës së tolerancës, prosperitetit, atdhedashurisë, humanizmit, bamirësisë, bashkëjetesës, ndihmës ndaj atyre të shtyer në moshë, për ruajtjen e ambientit, ndaj shoqërisë, ndaj komuniteteve, edukimin human

Mr. Ilir Ramadani

Keni vërejtur qëndrimet e shpeshta dhe të gjata të fëmijëve para ekraneve televizive dhe a keni menduar sa ndikojnë televizionet në formimin e personalitetit të tyre? Pasqyrimi i programeve të ndryshme që jepen në media, roli i tyre është mjaftë i madh, pasiqë ndikojnë tek brezi i ri në nxitjen e shijes kah e mira, e bukura dhe e vërteta. Llogaritjet duhen të bëhen në atë se mos të kemi programe sa për sy e faqe, sa për ta përmbushur boshllëkun programor ose hapësirën e informacioneve. Në këtë duhet të kemi rreptësisht kritere të larta që do ta pamundësonin futjen e emisioneve false (të pa vlera) që bëhen nga të punësuarit dhe atë e bëjnë sa për ta marr pagën (duke mos e qarë kokën), të cilët gjithashtu janë të vetëdijshëm se këto programe nuk kanë kurrfarë vlere edukativo-estetike, meqërast nuk ndikojnë në anën pozitive të formimit të shijeve tek brezi i ri (dhe kjo ndodh ngaqë kuadrot janë të pranuar në mënyrë fisnore, familjare, klanore dhe politike) janë koherentë me ata që nuk i duan fëmijët e tyre (përdhun t’rejës, m’dekt djali). Përndryshe, vetëm kështu mund të shpjegohet ekzistimi i kaq shumë serialeve latino-amerikane në televizionet tona, i kaq shumë cirkuzantëve dhe spoteve televizive pa kurrëfarë vlere, të cilat ndikojnë në formimin e shijes jo të duhur tek brezi i ri. Pse nuk ekzistojnë programe të mjaftueshme edukativo – arsimore?
Programet arsimore-edukative duhen të jenë më të shpeshta, t’u përgjigjen kërkesave dhe aftësive të zhvillimit bio-psikologjk të tyre, të kenë për bazë frymën e edukatës së tolerancës, prosperitetit, atdhedashurisë, humanizmit, bamirësisë, bashkëjetesës, ndihmës ndaj atyre të shtyer në moshë, ndaj ambientit, ndaj shoqërisë, ndaj komuniteteve të tjera, dhe transmetimi i tyre të mundësojë përcjelljen nga ta e mos të jepen në orët e vona të mbrëmjes apo në orët e hershme të mëngjesit. Njohuritë përkatëse që i posedojnë ata që merren me seleksionimin e programeve ditore, javore, mujore dhe vjetore (nëse ekzistojnë këto programe të seleksionuara), në bazë të asaj që ne po shohim, duken se janë të varfëra, të keq orientuara, dhe të orientuara kah keq formimi i shijes estetike. Mediat i drejtohen një publiku të pakufizuar brenda dhe jashtë kufijve teritorial. Pse duhet ngritur këtë çështje, është me rëndësi të përmendet dhe t’i jepet shpjegim të thelluar estetik mbi rëndësinë, ndikimin dhe të ardhmen e relacioneve midis moshës së re dhe pushtetit më të fuqishëm për krijimin e opinionit publik në secilën shoqëri demokratike.
Mediat, mjetet e komunikimit masiv (radiot, revistat dedikuar fëmijëve e të rinjëve, televizioni, kompjuteri-interneti) janë faktorë me ndikim të fuqishëm në arsimimin dhe në edukimin estetik, ku mediat janë burime të fuqishme edhe në zhvillimin e shijes estetike tek fëmijët dhe tek të rinjtë. Nëpërmjet të shtypit ditor (faqes për fëmijë) te brezi i ri arrihet sensibilizimi estetik, duke pasqyruar poezi, tregime, duke vrojtuar punime figurative etj. Veçanërisht shtypi për fëmijë, revistat (dhe stripat) e ilustruara me fotografi kolor arrijnë efektin estetik, zhvillojnë interesin estetik dhe zhvillojnë shijen estetike. Radioja, televizioni, interneti janë mjete mjaft dinamike informative, ku përmes tyre mund të shihen peisazhe të bukura natyrore që imponojnë paraqitje në mënyrë të gjallë në zhanret e në stilet e ndryshme artistike. Nëpërmjet të tyre zhvillojnë imagjinatën e fëmijëve dhe fillon imitimi si dukuri dhe shkathtësi e tyre. Aristoteli theksonte se “imitimi është instikt i njeriut qysh në fëmijëri”. Pasqyrimet e programeve të ndryshme edukatiovo-arsimore janë një kontribut i fuqishëm në formimin e stileve të ndryshme tek të rinjtë, mëvarësisht nga lloji i shfaqjes televizive ndikimi është po aq i madh, si në sjellje, veshëmbathje, në stilin i të ecurit, të të folurit, në respektimin e të drejtave njerëzore, në të pëlqyerit (ose në zhvillimin e shijës estetike) etj.
Kjo arrihet nëpërmjet të programeve të pasura kulturore, arsimore, koncerteve artistike me një nivel të lartë, dramave, pjesëve teatrale, filmave më vlera edukuese, telekuizeve dhe asociacioneve të ndryshme me tema të larmishme që janë koherente me aftësinë e të rinjëve. Programet edukuese nxitin kërshërinë e të rinjëve që të jenë pjesë përbërse e tyre, gjithashtu programet ku shfaqen koncerte të ndryshme artistike, muzikë klasike (filharmonia, koncerte Solo, duo, kori, orkestra e harqeve, e frymorëve, kuartete, oktete, balete) etj, ndihmojnë në zgjimin e interesit për vlera të mirëfillta dhe zhvillojnë shijen e artdashësve dhe bartësve të këtyre vlerave. Këtu duhet edhe të shihet interesi i mediave karshi formimit të brezit të ri në drejtimin e duhur artistik. Madje panaire të ndryshme letrare, figurative, recitime artistike janë reflektim i drejtpërdrejt i porosive edukative që sajohen veçmas për brezin e ri në përgjithësi. Këto përparësi që kanë mediat bashkëkohore duhet t’i shfrytëzojnë maksimalisht prindërit, edukatorët, mësuesit dhe të gjithë bartësit dhe faktorët edukativ në formimin dhe zhvillimin e personalitetit të fëmijëve, të shijeve të tyre si adhurues të njëmendtë të së bukurës dhe vlerave estetike, duke ndikuar në formimin e bindjeve dhe shijeve tek brezi i ri. Në të shumtën e rasteve kur në media nuk ekziston program adekuat për të rinj, bie interesimi për vlera estetike dhe ato zëvendësohen me jo vlera që faktorët dhe bartësit e përgjegjësive shkaktojnë jo vetëm për çështje materiale por nga mos edukimi i tyre individual dhe mos dija.
Vazhdimisht personeli që mbikëqyrë televizionet duhet të jetë në hap me kohën që të ofroj vlera të mirëfillta, programe të pëlqyeshme dhe edukuese. Kriter parësor duhet të jetë formimi i shijeve tek të rinjët, që të mund t’i dallojnë, t’i hetojnë, t’i vlerësojnë dhe t’i përvetësojnë vlerat edukativo-estetike. Shfrytëzimi i internetit është një arritje e mëtutjeshëm e teknologjisë bashkëkohore, e cila ç’do ditë përparon në suaza të ndryshme dhe me një shpejtësi marramendëse. Materialet të cilat mund t’i gjesh në të janë të një rëndësie të veçantë, ku shfaqen risit më të reja që ndodhin në kohën tonë bashkëkohore. Krahas informatave aty mund të pasurohemi me literatura të ç’do zhanri, për secilën pjesë shkencore që ne jemi të interesuar. Materialet që fokusohen janë të nduardueshme, të hollësishme që japin shembull të grumbullimit dhe të sistemimit të tyre se për çfarë ju intereson krahas lëmive dhe programeve arsimore mund të gjesh edhe zhvillimin e proceseve mësimore në vendet tjera. Televizionet mund t’i informojnë fëmijët, se cilat janë faqet e tyre në internet dhe t’i japin shembullin se si duhet shfrytëzuar interneti. Të njejtën mund ta bëjnë edhe mediat e shkruara. Formimi i shijeve tek brezi i ri ndikon edhe në formimin e personalitetit të tyre, e cila është detyrë parësore e faktorëve edukues. Mediat në Kosovë nuk e kanë rolin edukativ-estetik, por ato paraqesin çorientim dhe mbulim të vlerave estetike, duke u shëndrruar në faktorë primar të avancimit dhe plasimit të jo vlerave.

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Lidhjet e muzikës me poezinë

Estetika dhe njeriu

Botuar më13.VII.2008

Edhe kur do të mundohemi në këtë moment të bëjmë shpjegimin e muzikës, thelbin dhe specifikat e saja, (me të gjitha komponentet fundamentale) në këtë rast atë e bëjmë nëpërmjet të fjalëve (këtu shihet qartë se cili është roli i fjalës në artin muzikor). Në një melodi të modeluar bukur (me një horizontale funksionale estetike), qëndron efekti i poezisë.

Mr. Ilir Ramadani

Lidhjet e muzikës me artet tjera janë të pakontestueshme, meqë për t’i ndarë artet nga njëri tjetri është pretendim i pamundur për qëllimin të trajtimit të mirëfilltë dhe të kompletuar (çdo njëri prej arteve të bënë për vete dhe të ndihmon në shpjegimin e fenomeneve dhe dukurive të botës universale - postmoderne). Arti muzikor krijon marrëdhënie korelative me të gjitha artet, si ato imituese (figurative) dhe ato jo imituese (jofigurative). Njërin ndër artet me të cilat muzika ka pozicion të afërt dhe në mënyrë reciproke reflekton dhe ka lidhje shumë të ngushta emocionale dhe spirtuale në praktikë, është arti i poezisë. Kjo lidhje është e shpjegueshme në mënyrë të qartë që në analizën fillestare dhe kjo është e bazuar në reflektimin e tyre në jetën e njeriut. Në Kur’an në citimin e parë shkruan: “Studio, mëso”, ndërsa Bibla thotë: “Në fillim ishte fjala”. Kjo do të ishte një argument shumë i fortë për të ecur më tej në trajtimin e korelacionit në mes të muzikës dhe poezisë. Se cili është ndikimi i njërit art në tjetrin, aty nuk mund të themi gjë, sepse secili art i ka specifikat e veta krijuese dhe depërtuese tek publiku, ku vlerësimet mund të jenë sa në favor të njërit po aq edhe në favor të tjetrit. Trajtimi i muzikës në këtë rast është shumë i vlefshëm, duke e ditur se mjetet shprehëse të muzikës i tejkalojnë ato të arteve tjera. Arti është pjesë e jetës së njeriut në të gjitha segmentet e tija, si ato intelektuale po ashtu edhe në ato shpirtërore. Në esencën e saj, muzika po të studiohet, analizohet hollësisht dhe të kuptohet thelbi i tingullit (vlera dhe madhështia e tingullit në krahasim me mjetet shprehëse të arteve tjera), është vokale. P.sh. tek Choopeni të gjitha miniaturat janë të këndueshme, si dhe tek Rosini opera paraqet instrumentin e bukur vokal. Vet kthesat melodike me të gjitha parametrat shprehëse, me mesazhin që transmeton tek spektatori dhe tek ata të cilët janë pjesë e ngjarjeve muzikore, me lidhjet organike që ka ky lloj arti në proceset që kalon nëpër faza të ndryshme të jetës, të bënë të jesh i përqendruar tek tingulli dhe fjala. Edhe kur do të mundohemi të bëjmë shpjegimin e muzikës, thelbin dhe specifikat e saja, (me të gjitha komponentet përbërëse) në këtë rast atë e bëjmë nëpërmjet të fjalëve (këtu shihet qartë se cili është roli i fjalës në artin muzikor). Nga këtu duhet edhe të fillohet edhe të mendohet dhe të sqarohen lidhjet të ngushta organike që ka muzika me poezinë. Se sa janë të vlefshme pohimet që ndarja e tyre është e padiskutueshme, do të ezaurojmë përmes shtjellimit të drejtë estetik. Në një modelim të bukur melodik (me një horizontale funksionale estetike), qëndron efekti i poezisë së zgjedhur me kujdes, jo vetëm në rastin e reflektimit të saj për të mbushur boshëllëkun eventual në rastet ekstreme, por për ta unifikuar dhe fuqizuar mesazhin universal që përcjell vet modelimi i melodisë. Paraprakisht vendosja e poezisë në funksion të melodisë, tregon faktin e gërshetimit dhe korelacionit të dy arteve, përshtatjen e artit të poezisë në horizontalen e modelimit (sepse muzika është modelim i tingujve në një situatë të caktuar, qoftë kjo situatë edhe palidhje apo pa ndonjë efekt që e presim) për të dhënë mundësinë e shpërthimit emocional në aspekt të fuqizimit dhe energjisë së shprehur. Kjo lidhje kaq e ngushtë në aspekt të krijimit të së bukurës në artin muzikor, të jep mundësinë e shpjegimit të rolit të madh që ka poezia në muzikë dhe në të gjitha artet tjera. Lidhjet e poezisë me muzikën shfaqen edhe në të gjitha gjinitë muzikore, si ato vokale po ashtu edhe tek ato vokalo-instrumentale. P.sh Tek opera bëhet gërshetimi i të gjitha arteve (skena, baleti, koreografia, regjia, orkestri, solistët, kori, dramaturgjia), por lidhja kryesore e muzikës është tek poezia (meqë teksti në këtë gjini është i kënduar dhe i recituar, varësisht idea e kompozitorit). Ariet janë pjesë vokale të operave me bazë melodinë të mbështetur në libret të ndonjë shkrimtari me famë botërore apo edhe të epokës kur ai ka jetuar. Ky libret (i cili është shkruar në formë të dramës, poezisë, prozës apo edhe i bërë enkas për veprën në fjalë), është pjesë përbërëse e veprava muzikore, ku paraqet bazën letrare të dramës muzikore, pra të operës. Pra, muzika është art i shprehur përmes tingujve (tingujt janë mjete shprehëse muzikore - abstrakte për t’u kuptuar), për dallim prej fjalëve që janë mjet komunikimi në mes të njerëzve qysh në kohët e lashta e deri në ditët e sotme. Të shprehurit përmes tingujve paraqet njohje të thellë intelektuale dhe intelegjencë të avancuar në krahasim me fjalën, sepse me fjalë mund të shprehen edhe shtresat jointelektuale. Fjala është pjesë thelbësore e poezisë e shprehur në mënyra të ndryshme, në kohë të ndryshme dhe në momente të caktuara historike, është në nivel më të ultë se tingujt muzikor, të cilët edhe pse janë abstrakt për t’u konkretizuar, paraqesin komunikimin intelektual. Çajkovski thoshte: Kur mbaron fjala, fillon muzika. Fenomenet dhe dukuritë natyrore përshkruhen ekzaktësisht përmes artit, e kjo bëhet pikërisht përmes lidhjeve që krijojnë këto dy arte. Korelacioni në mes të artit të muzikës dhe artit të poezisë paraqet koherencë dhe intelegjencë në nivelin artistik të veprave muzikore që do të paraqiten para masave intelektuale, vepra këto që këtë lidhje e krijojnë sikurse një shkrirje e akujve që ndodh nga një temperaturë e precizuar dhe e mbështetur nga një numër i madh ekspertesh, për të krijuar vepra me vlera të vërteta estetike që do t’i qëndrojnë kohës, sikurse qëndrojnë piramidat në Egjipt. Veprat muzkore qetësojnë shpirtin dhe krijojnë përfytyrime për efeket që krijohen përmes tingujve (artit muzikore) dhe përmes fjalëve (artit të poezisë).

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Zambaku i Prizrenit

Estetika dhe njeriu

Botuar më 06.VII.2008

Mr. Ilir Ramadani

Këngët që u paraqiten ishin të një niveli jo të kënaqshëm, çfarë do ti përgjigjeshin këtij evenimenti, orkestrimet e tyre paraqitën thjeshtësinë për nga harmonia dhe formësimi, por u bënë eksperimente nga mjeshtri i fonisë për të treguar se është shumë lehtë që interpretuesit të dalin herë pas here jashtë karakterit të këngës dhe të mbulohen nga orkestra.

Festivali i vetëm muzikor që mundohet të mbaj gjallë këngën e vjetër qytetare dhe të kultivojë vlera të mirëfillëta, tregoi edhe një sukses të limituar, pasiqë mungon profesionalizmi (shumica e këngëve ishin gati të kot fare për kah vlera, me përjashtim të disave), ku duhet të bëhet një punë serioze në përmbushjen e kërkesave që kërkon një eveniment i tillë nëse dëshirojmë të kemi një ngjarje me imazh jo vetëm për qytetin e Prizrenit, por edhe të reflektoj nxitje në tërë Kosovën (edhepse para disa viteve Zambaku i Prizrenit u mbajt plej bek). Niveli jo i dëshiruar i materialit muzikor i përzgjedhur është dëshmi e shfaqur në këtë eveniment (meqë interpretuesit dhe kompozitorët duheshin të ishin më të shkathtë apo edhe duhej të mendonin seriozisht se për çfarë materiali muzikor të përaktohen), mos koordinim herë pas here në mes të dirigjentit dhe orkestrës, mos balancimi dhe akordimi i disa instrumenteve (sidomos i atyre frymorë) dhe dominimi në mënyrën më të keqe të mundur të instrumenteve mbi njëri tjetërin, (këtu duhet kërkuar fajin dikund tjetër e nuk duhet kurrësesi ky faj tu vihet instrumentistëve meqë ai që do të duhej të merrej me foninë, duhet të ketë parasysh evenimentin në fjalë e jo të bëjë eksperimente, meqë e gjithë kjo nuk i jep hapësirë shkëlqimit të margaritarit - vokalit), mbulimi i interpretuesëve nga orkestra i dhanë një përshtypje amatorizmi. Hapja e festivali tregoi amatorizmin e vërtet të korit të SH.K.A ”Agimit” edhe pse funksionon më se VI dekada, ku shumë gjëra dalën në pah pasiqë jo vetëm të kesh një traditë të gjatë kohore do të thotë të jesh i suksesshëm. Në këtë rast udhëheqësi i korit nuk do të duhej që ta ndiente veten rehat, por duhet të mendoj në angazhim të vërtet dhe me shumë njohuri për korin, të konsolidoj radhët e korit dhe atyre tu jap drejtimin e duhur, sepse korit të SH.K.A. Agimit i mungon kultura e të kënduarit. Në paraqitje shpalohet e tërë puna korale, por asaj duhet tu prihet, e nëse dështon kori do të thotë se nuk është paraqitur si duhet në impakt me kërkesat e këngëve, apo nuk është personi adekuat ai i cili do ti parashtroj këto kërkesa (sepse publiku nuk pyet fare se sa energji nevoitet gjatë provave, apo a kanë mbajtur prova apo jo, por mund të shkëlqesh para publikut apo mund edhe të tregosh se nuk ke shkathtësi për një gjë të tillë, siq ishte në rastin konkret). Edhe pse do të duhej të mendohej gjithmonë në ngritjen e nivelit estetik gjatë paraqitjeve, kjo është bërë traditë që kush mos të lodhet për asapektin artistik-estetik, sepse vetëm të jesh pjesëmarrës i një evenimenti mund të shihesh i suksesshëm. Interpretuesit u shfaqen me emocionin e sinqertë që është i justifikuar, sepse u paraqiten live e jo në mënyrë mashtruese për publikun (plej bek) sikur nëpër festivalet tjera ku madje mbahen për çdo vit, pasiqë nuk kanë mundësi të paraqiten në një varg festivalesh të mirëfillëta, ku do të ishte një përvojë e mirë, meqë Kosovën e ka kapluar sundimi i atyre gjërave që vetëm nuk mund të thuhet se kanë qëllim në zbulimin e talentëve dhe avancimin e tyre, por vetëm të anti-talentëve pikërisht përmes këtyre festivaleve. Kjo do të lidhet me një fenomen që ka kohë që po jeton, po zgjerohet, po zotëron dhe po zenë vend tek të gjithë ato shtresa intelektuale, të cilat më së paku e duan artin dhe duan që përmes përfitimeve në art të japin kontributin e tyre sado të vogël prej dilitanti. Këngët që u paraqiten ishin të një niveli jo të kënaqshëm që do t’i përgjigjeshin këtij lloji të evenimentit (ku u krijua për pjesëmarrje e jo për të treguar mjeshtrinë e kompozitorëve), orkestrimet e tyre ishin të thjeshta dhe timbrikë të njejtë, pa ndonjë eksperimet në strukturën formale dhe harmonike. Megjithatë duhet të vlerësohet mbajtja e një festivali live, por herave tjera duhet të mendohet në ngritjen e nivelit muzikor në të gjitha aspektet organizative dhe artistike. Është e nevojshme që të bëhet një hap edhe në festivalet tjera ku do të mund të performonin ashtu siq janë aftësitë e interpretuesëve, e kjo do ti kotribuonte ngritjes së kulturës në vend sepse vetëm gjatë performimit live arrihet emocioni i dëshiruar tek publiku, e jo të kemi mashtrimin së pari në radhët e vet interpretuesëve se gjoja janë dhe janë bërë këngëtarë, sepse dihen kërkesat muzikore që duhet ti posedoj interpretuesi. Duhet të synohet që gjithmonë të kemi performime sa më të mira, që me të vërtet interpretët ta kenë emërin e këngëtarit e kjo arrihet vetëm duke i seleksionuar përmes festivale që duheshin të paraqiteshin live (vetëm atëherë do të dilnin në pah vlerat e këngëtarëve). Juria e festivalit të vetëm live ishte laramane për kah përvoja dhe aftësia për vlerësim, madje disa prej tyre edhe pa ndonjë përvojë (apo pa një aftësi të dalluar që kërkon vlerësimin e këtij evenimenti, që bënë të ndihesh komod deri në momentin e vlerësimit, por pastaj…) bëri që edhe një eveniment i tillë të mos e ketë imazhin e një vlerësimi korrekt dhe koherent. Kjo paraqiti edhe një herë mënyrën e vlerësimit të zhdrejtë, të manipulimit, pa kriter edhepse shumica e tyre ishin vet kompozitor, por fërkimet personale bënë që të mos kishte vlerësim real dhe të drejtë. Pikërisht kjo të bënë të ndihesh i merakosur për të gjitha juritë që ndajnë vlerësimet, sa artistike e sa jo artistike. Ngelemi me shpresë se në një të ardhme të afërt të kemi më shumë festivale të tilla, ku prapë se prapë festivali i Prizrenit duhej të ishte një nismë e mbarë për rrjedhat muzikore në vend edhepse duhet të riparohen të gjitha ato gabime që janë të riparueshme. Dëshira dhe vullneti ekziston, por tani vetëm duhet një mobilizim i shtresës intelektuale që çdo festival të ketë parim fundamental performimin jo mashtrues.

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)

Rrjedhat muzikore - jashtë loje

Estetika dhe njeriu

Botuar më 29.VI.2008

Do të ishte e domosdoshme funksionimi i një reviste shkencore për art, ku do të publikonin krijimtaritë e tyre të gjithë krijuesit, ripërtrirjen e shoqatave të kompozitorëve, pedagogëve, artistëve, korit të universitetit etj, do të ishte me interes për rrjedhat muzikore në Kosovë, pasiqë kanë ekzistuar në vitet e 70-ta e tani nuk ekzistojnë.

Mr. Ilir Ramadani

Funksionimi i përgjithshëm i jetës muzikore në Kosovë nuk është në rrjedha të duhura, për shkaqe të ndryshme individuale dhe kolektive. Jeta kulturore është e lënë anash dhe e mbuluar me hijen e ngjarjeve që organizohen nga individ të pa përgjegjshëm (sepse vetëm vrapojnë nga festivali në festival për përfitimet e tyre materiale e asesi të mendojnë qoftë vetëm edhe një herë për begatimin e jetës muzikore në vend). Kosovës i mungojnë aktivitetet e rregullta koncertale-kulturore, organizimet e mirëfillëta me bazë vlerat estetike, enegjia për ripërtrirjen e shoqatave si ajo e kompozitorëve, shoqata e artistëve, shoqata e pedagogëve, kori i universitetit, festivalet e koreve amatore dhe ato profesionale etj… Derisa në vitet e 70-ta kanë ekzistuar këto ngjarje muzikore dhe institucionet kulturore ishin në hap të mirë të krijimit të një tradite për kultivimin e vlerave të vërteta, që i dhanë një puls stabil jetës muzikore në vendin tonë, tani mungon gatishmëria dhe atmosfera e përgjithshme shoqërore për të bërë hapin e parë drejt një funksionim të tillë. Në Kosovë duhet të bëhet një organizim i të gjithë kuadrove që janë numerikisht dyfishi i atyre që ishin në vitet e 70-ta, që me vullnet të mirë, përkushtim, seriozitet, mund të pasqyrojnë vlera tek artdhashësit, duke u bërë bazë e shëndoshë e një reflektimi pozitivë në jetën muzikore. Cila është arsyeja e mos gatishmërisë së individëve kompetentë për një gjë kaq të rëndësishme për jetën muzikore në Kosovë, duhet të kërkohet tek këta persona, që po u lënë jetën muzikore në duar të atyre që vetëm shohin interesin material. Kërkesat janë të shumëta, por në këtë çast kërkesë imediate (në të këtë gjendje të cilën jemi duke kaluar) duhej të ishte funksionimi i një grupi njerëzish të artit (që e vendet e tjera ekziston), që të jenë bazë e hartimit të strategjive afatgjata për zhvillimet muzikore, ku këtu do të bënin pjesë: estetë, kritikë, studiues, muzikologë, etnomuzikologë, kompozitorë, që të medojnë në përmrësimin e situatës artistike. Por, çfarë ndodh tek ne, familiarizmi dhe farefisnia janë të përhapura në të gjitha insitucionet dhe kjo po shkakton rrëmujë në trafikun rrugor, dhe për të arritur deri tek një situatë e dëshiruar, mungon vullneti dhe gatishmëria ambientale për një hap të tillë. Kjo qetësi trafiku mund të vijë vetëm atëherë kur shoqëria kosovare do të vetëdijësohet deri në atë masë sa që tu tregon vendin e merituar atyre që po e shkaktojnë këtë tollovi trafiku. Deri sot, me atë që u pasqyrua organizimi i jetës kulturore, shihet një tendencë e zhvillimeve jo të kënaqshme, të pa vlera (por me bazë të mirë materiale), ku funksionimi muzikor nuk mund ta ketë emrin art, ndërsa për emërin e vërtet duhet të elaburohet një temë e gjatë dhe vetëm atëherë të kemi një emërtim adekuat. Meqë këto zhvillime bëhen, atëherë pse nuk bëhen përpjekje për riorganizimin e shoqatave (që dikur kanë ekzistuar), ku funksionimi i tyre do të ishte shumë me rëndësi për të gjithë krijuesit (funksionimin i shoqatës së kompozitorëve), edhepse tani kemi numerikisht më shumë kompozitorë se sa në vitet kur ka funksionuar kjo shoqatë. Gjithashtu duhet të bëhen përpjekje për rifunksionimin e shoqatës së pedagogëve, që do të ishte një kontibut i veçantë dhënë brezit të ri, në avancimin e programeve, në realizimin e tyre në orët praktike të lëndës së muzikës në shkolla fillore dhe të mesme, si dhe hulumtimin e metodave dhe metodologjive të reja që praktikohen edhe në vendet e zhvilluara të botës. Është koha e fundit të mendohet në rifunksionimin e korit të universitetit që do të bashkonte të gjithë ata individ që janë të talentuar dhe të shprehin talentin e tyre vokal, por duhet së pari të kemi një vullnet për një gjë të tillë dhe një gatishmëri që Qeveria e Kosovës të jetë e gatshme për të avancuar kulturën në vend (pasi që çdo inciativë kërkon një buxhet të caktuar, që ndoshta pikërisht këtu është edhe çelësi i shuarjes së çfarëdo iniciative), pastaj shoqata e artistëve, shoqata e rinisë muzikore etj. Shoqëria në Kosovë (ata që janë përgjegjës për kulturë) duhet të mendojnë për funksionimin e një reviste shkencore për art dhe kulturë, ku do mund ti publikonin krijimtaritë e tyre të gjithë artistët, e kjo të bëhet sa më parë për funksionimin e artit, e jo shtresat intelektuale në vend të mbeten në mëshirë të fatit. Ndoshta ende nuk është kuptuar drejt roli që ka arti në jetën e njeriut, apo është një anashkalim i vetëdijëshëm, e kjo do të dukej qesharake dhe e ultë. Kosova është e hendikepuar pa këto shoqata, rrjedhat muzikore bëhen vetëm në mënyrë private, individuale, fitimprurëse për këta persona, dhe asnjë herë nuk shohim gatishmërinë e tyre për një punë të mirëfilltë, për atë që ka nevojë kultura në vend, por me të vërtet mungon atmosfera për bashkëpunim, për një qasje të drejt ndaj artit, për përmirësimin e imazhit të kulturës në vend dhe kjo duhej të bëhej pa interesa personale, pa bajraktarizma dhe me një energji pozitive për funksionimin sa më të mirë të kulturës dhe artit në vend. Kulturës në Kosovë nuk i nevojitet vetëm mbështetje morale apo filozofike, por është koha e fundit që të bëhen të gjitha përgatitjet adekuate për një qasje sa më të drejt dhe kjo nuk do shumë llafe, por angazhim. Ministria e kulturës nuk do të mund të thotë që nuk posedon mjete materiale për financimin fillestar të një reviste shkencore të artit, derisa ajo të mund të funksionon e vetme. Më mirë është të derdhen mjetet materiale aty ku është e nevojshme se sa tu jepen dhuratë këto mjete, madje me shuma të mëdha sipas gjykimeve emocionale-personale, siq kishte ndodhur që për një album të një individi, ministri i kulturës ta financon atë sipas tekeve dhe shijes së ultë. Kjo degradon kulturën në vend dhe shtersën intelektuale që merren me vlera të vërteta artistike dhe estetike.

(Autori është Magjistër për Estetikë dhe Publicistikë)